Wikipedia

Бөрбаш: юрамалар арасында аерма

Тарихны интерактив карап чыгу
← Алдагы төзәтмәКиләсе төзәтмә →
Контент бетерелгән Контент өстәлгән
КүрсәтмәлеВики-текст
KhayR (бәхәс | кертем)
182 үзгәртергә
Рашат Якупов (бәхәс | кертем)
25 005 үзгәртергә
Юл номеры - 81:
 
== Тарих ==
[[Александр Артемьев]] Бөрбаш авылын [[Кече Чура]]дан килгән бер татар гаиләсе нигезләгәнлеге турында язган. Олыларның әйтүе буенча, авылдан читтәрәк элек чирмешләр зираты булган. Чирмешләр Кирәмәт елгасында балаларын чукындырганнар дигән сүзләр дә йөри. Алар турында башка мәгълүматлар юк.
 
[[Файл:Җәлил_Фазлыев.jpg|100px150px|left|thumb|Җәлил Фазлыев]]▼
Олыларның әйтүе буенча, авылдан читтәрәк элек чирмешләр зираты булган. Чирмешләр Кирәмәт елгасында балаларын чукындырганнар дигән сүзләр дә йөри. Алар турында башка мәгълүматлар юк.
Бөрбаш авылының башлангыч чоры тарихы [[Шиһабетдин Мәрҗани]]нең “Мөстафадел«Мөстафадел-әхбар фи әхвали Казан вә Болгар”Болгар» дигән китабында яктыртыла. Шушы тарихи хезмәтне файдаланып, Бөрбашлылар Моратов Гайфи Моратов һәм Садыйков Габделхак Садыйков авыл тарихына кагылышлы мәгълүматларны тагын да тулыландырганнар. Фазлыев Шәйдулла да авыл тарихын өйрәнүгә зур өлеш керткән. Авыл халкына шәҗәрәләр төзергә булышуда [[Җәлил Фазлыев|Җәлил хәзрәт Фазлыев]]ның роле зур.▼
 
[[Шиһабетдин Мәрҗани]]нең “Мөстафадел-әхбар фи әхвали Казан вә Болгар” китабындахезмәтендә мондый юллар бар: “Бөре башы авылыннан Ишмән бине Туктаргали бине Көчек бине Тәбеҗ исемле кеше, хайваннары һәм йорт җирләре белән авылдан читкә чыгып, башлап утар ясап урнашкан. Бераздан соң ул Бөре башында яшәүче Әшмәкә исемле кеше белән дошманлашып, шул Әшмәкәнең җәбер һәм хурлауларына түзә алмыйча, үз утарыннан бөтенләй күчеп, Мәчкәрәдә урнашкан.” Бу юллар [[Мәчкәрә]] авылын Бөрбаштан чыккан Ишмән исемле кеше оештырганлыгы турында сөйли. Мәчкәрә авылын элек Ишмән иле дип йөрткәннәр.▼
▲[[Файл:Җәлил_Фазлыев.jpg|100px|left]]
 
▲Бөрбаш авылының башлангыч чоры тарихы [[Шиһабетдин Мәрҗани]]нең “Мөстафадел-әхбар фи әхвали Казан вә Болгар” дигән китабында яктыртыла. Шушы тарихи хезмәтне файдаланып, Бөрбашлылар Моратов Гайфи һәм Садыйков Габделхак авыл тарихына кагылышлы мәгълүматларны тагын да тулыландырганнар. Фазлыев Шәйдулла да авыл тарихын өйрәнүгә зур өлеш керткән. Авыл халкына шәҗәрәләр төзергә булышуда [[Җәлил Фазлыев|Җәлил хәзрәт Фазлыев]]ның роле зур.
 
▲[[Шиһабетдин Мәрҗани]]нең “Мөстафадел-әхбар фи әхвали Казан вә Болгар” китабында мондый юллар бар: “Бөре башы авылыннан Ишмән бине Туктаргали бине Көчек бине Тәбеҗ исемле кеше, хайваннары һәм йорт җирләре белән авылдан читкә чыгып, башлап утар ясап урнашкан. Бераздан соң ул Бөре башында яшәүче Әшмәкә исемле кеше белән дошманлашып, шул Әшмәкәнең җәбер һәм хурлауларына түзә алмыйча, үз утарыннан бөтенләй күчеп, Мәчкәрәдә урнашкан.” Бу юллар [[Мәчкәрә]] авылын Бөрбаштан чыккан Ишмән исемле кеше оештырганлыгы турында сөйли. Мәчкәрә авылын элек Ишмән иле дип йөрткәннәр.
 
Өлкән бабалары Тәбеҗ, Бөре елгасы башында йорт һәм алачык салып, тимерчелек белән кәсеп итеп вафат булган. Бөрбаш авылы кешеләре бу урынны Йорт елга диләр. Елга тирәсендә булган агачлар бетеп, суы корыгач, Тәбеҗнең улы Көчек ул урыннан ярты километр кадәрге җиргә, елганың югары агымы тирәсенә килеп йорт салган. Аның янына кайбер башка авыллардан кешеләр күчеп килгән.
Строка 101 ⟶ 98 :
Бөрбашта төрле һөнәр ияләре күп булган: чабата ясаучылар, киез итек басучылар, чыпта сугучылар, морҗачылар, пыялачылар, балта осталары, аучылар, терлекчеләр, умартачылар. 4 тимерче алачыгы булган. Бөрбашлылар оста игенчеләр дә булганнар. Арыш, арпа, солы һәм бодай белән беррәттән, борчак, ясмык, киндер, җитен, шалкан, бәрәңге үстергәннәр. Өсләренә киндер күлмәк-алъяпкыч, киндер чалбар, аякка тула оек белән чабата, өскә тула чикмән, каеры тун, башка йон эшләпә һәм бүрек кигәннәр. Оренбург якларына ат белән товар йөртүче ямщиклар шактый булган. Ирләр [[Бөрбаш Сәрдегәне|Сәрдегән]] байларына ялланып, итек түшәп, итек басканнар, хатын-кызлар шул түшәгән итеккә чуар салганнар.
 
[[XX гасыр]] башында авыл 4 өлештән торган. Беренчесе -— үзәк (урта), икенчесе әҗәл ягы (зират ягы). Андагы пыялачылар (тәрәзәчеләр), йөгерекчеләр хәтта өяз буенча да билгеле булганнар. Өченче, дүртенче кисәкләре – тау башлары.
 
Авыл халкы тау башларына утырып, шул тау итәкләреннән чылтырап аккан саф сулы чишмәләрдән бик оста файдаланган. Ул чишмәләрдә, хәтта тирә-як авыллардан килеп, бодай юып, кояшта киптергәннәр, тула басып аларны юганнар, үзләре эрләп, суккан киндерләрне агартканнар. Аның өчен барлык чишмәләрне тәртипләп, карап торганнар, мул сулы булулары өчен көчләрен кызганмаганнар.
 
Авылда 2 мәчет булган. Авыл уртасындагысы [[1823 елдаел]]да салынган, [[1883 елдаел]]да такта белән төрелгән, түбәсе калай, яхшы буялган. [[1938 елдаел]]да манарасы киселгән, [[1982 елныңел]]ның февраленә кадәр клуб (мәдәният йорты) булып торган, [[1988 елныел]]ны сүтелгән, шул вакыт кайчан салынганлыгы һәм такта белән төрелгәнлеге турындагы язу –— такта табылган. Бу корылма 165 ел торган.
 
Икенче мәчет, югары мәхәлләдәгесе, [[1917 елдаел]]да салынып, аның да манарасы киселгәч, башлангыч сыйныф укучылары өчен мәктәп булып тора.
 
[[1865 елдаел]]да туган Гариф Мөхәммәдиев авылда озак кына мулла булып торган. Курса мәдрәсәсендә укыган, гаскәри хезмәткә барып, русча яхшы белгән, взвод командиры булган. Ул оста һөнәрче дә булып, бик яхшы мастерской тоткан. Үзе столяр, үзе көпчәкче, өстәвенә оста сәгатьче дә булган. Сәгать футлярлары да ясаган. Аның урам яктан өй чарлагы башына куелган зур түгәрәк сәгате, төгәл вакытны күрсәтеп, урамнан узучыларны шаккатырган. Бакчасында беседка төзегән, мунча белән өй арасына телефон сузган. Бу мулланың ир туганы Садыйк Мөхәммәдиев абыйсы янында мөәзин булып торган. Ул тимерче һөнәрен яхшы үзләштергән, җил тегермәне тоткан. Боларның өченче туганы Җәләл Мөхәммәдиев икенче мәхәлләдә мулла вазифасын башкарган.
 
[[1910 елгыел]]гы исәп алу буенча авылда 269 крестьян хуҗалыгы булган. 269 хуҗалыкка 100 ат, 90 тирәсе сыер, 150 баш сарык, җир эшкәртү өчен 19 тимер, 30 агач сука, 15 тимер сабан, 40 агач тырма исәпкә алынган. Хуҗалыкларның күбесе үзен-үзе икмәк белән тәэмин итү өчен бик тырышса да, булдыра алмаган, чөнки бар хуҗалыкта да ат булмаган, җире дә бик аз булган. Чабата ясап, чыпта сугып тормыш алып барулары авыр булган. Хәллерәк хуҗалыклар начар яшәмәгән. Укый-яза белүчеләрнең дә саны күп булган. Иген эшләре булмаган арада ямщик булып Оренбургка кадәр товар йөрткәннәр. Вәлиулла исемле кеше кибет салып, шунда авыл халкына кирәкле әйберләр дә сата башлаган.
 
Авылның хәерчеләнүенә беренче бөтендөнья сугышы да нык тәэсир иткән. Авылның әзмәвердәй ир-атлары сугышка киткән, бөтен авырлык хатын-кыз, бала-чага җилкәсенә төшкән. Юньләп иген игәрлек кеше калмагач, мал-туар да, кош-корт та кырылган, хәтта карт-коры, бала-чага вакытсыз дөнья куйган. Сугышка киткән ирләрнең күбесе сугышта ятып калган, кайберләре гарип булып авылга кайткан, ә кайберләре әллә кайларда чит җирләрдә пленда булып, күп казалар күреп туган якларга әйләнеп кайтканнар.
 
Авылдашыбыз Хөснетдинов Кәримулла патшаның иң зур бүләге –— Георгий крестыхачы белән бүләкләнгән.
 
[[1921 елдаел]]да Идел буенда корылык булган. Бу еллардагы ачлык мәңге онытылмаслык фаҗига булып кешеләр күңеленә кереп калган. Яз көне чәчелгән ашлык тишелә алмый, көзге арыш көеп бетә, хәтта терлекләр ашарлык та үлән калмый. Кешеләр су буйларында, урманда үскән сәрдә, кузгалак, кычыткан һ.б. үләннәрне ашыйлар. Өлгергән алабута җыеп, аннан он ясыйлар. Ачлыктан, ялангачлыктан авыл халкы һәм аның мал-туары да кырыла. Бары тик хәлле хуҗалыклар, узган елдан калган запасы булганнары гына исән кала. Ачлыкка түзә алмыйча, үзләрен ачтан үлем көткән гаиләләр, ипи эзләп, Себер якларына чыгып киткәннәр. Юлда барганда күбесе ачтан хәлсезләнеп, бетләп, тиф белән авырып дөнья куйганнар. Бөрбаш кешеләренең күбесе Новосибирск шәһәренә урнашканнар, эшкә яраклыларын эшкә урнаштырганнар, балаларын балалар йортларына урнаштырганнар. Фазлыйәхмәтов Габдрахман Новосибирск станциясе начальнигында ат карап, аның йорт эшләрен эшләп торган. Станция начальнигы аларга Бөрбашка кайтып урнашу өчен барлык шартларны тудырган. 1923 елны махсус вагон, ат, сыер, бер өйлек агач биреп, озатып җибәргән.
 
Октябрь җилләре Бөрбаш авылына да килеп җиткән. 1918 елда авылда ярлылар комитеты төзелгән. Авыл кешеләреннән Фәхретдин Баһаутдинов, Нәбиулла Хәкимов, Гомәр Нигъмәтуллин, Миннемулла Абдуллин, Әсма Галиева шул комитетка кергәннәр. Алар авыл кешеләренә җирләрне күмәкләп эшкәртүдә, хөкүмәттән бирелгән әйберләрне гадел итеп бүлеп бирүдә башлап йөргәннәр. Авыл Советлары оештырылгач, аның беренче председателе итеп Фәхретдин Баһаутдинов (Баһави Фәхретдине) сайлана. Беренче бөтендөнья сугышында һәм гражданнар сугышында йөреп, дөнья күреп, шомарып, тел белеп кайткан тәвәккәл бу кеше үз вазифаларын яхшы гына башкара.
Чыганак — https://tt.wikipedia.org/wiki/Бөрбаш