Wikipedia

Алтай теле: юрамалар арасында аерма

Тарихны интерактив карап чыгу
← Алдагы төзәтмәКиләсе төзәтмә →
Контент бетерелгән Контент өстәлгән
КүрсәтмәлеВики-текст
Тамга: кире кагылган
кТөзәтмә аңлатмасы юк
Тамга: кире кайтару
Юл номеры - 1:
{{УКҮК}}
''[[Көньяк алтай теле]] бите монда юнәлтә. Бәлки, сез [[төньяк алтай теле]] турында мәкаләсен эзлисездер.''
'''Алтайча''' яки а'''лтай теле''' — Себер телләре төркеменә караган [[Төрки телләр|төрки]] [[Тел|тел.]] [[Россия|Россиядәге]] [[Алтай Республикасы|Алтай Республикасының]] рәсми теле. Алтай теле 1948 елга кадәр ойрот теле (ойротча) дип аталган. Росстянең 2010 елгы җанисәп мәгълүматлары буенча, алтай телендә якынча 55,000 кеше сөйләшә. <ref>{{Cite web|url=http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/croc/Documents/Vol4/pub-04-05.pdf}}</ref>
 
'''Алтай теле''' (яки '''көньяк алтай теле''') — ике тау-алтай теленең берсе, алтайлыларның төп теле, Алтай җөмһүриятенең рәсми теле. 1948 елгача ойрот теле дип аталган.
Телнең ике диалекты бар, төньяк алтай телендә [[Алтай крае|Алтай краенда]], ә көньяк алтай телендә [[Алтай Республикасы|Алтай Республикасында]] сөйләшәләр, ләкин бу ике диалект авыр аңлашыла. <ref>Raymond G. Gordon Jr., ed. 2005. ''Ethnologue: Languages of the World''. 15th edition. Dallas: Summer Institute of Linguistics.</ref> [[Кириллица|Кирилл алфавитында]] язылган телнең [[Стандарт тел|стандарт формасы]] көньяк алтайчага нигезләнгән, ә 2006 елда төньяк алтай язуы өчен дә кирилл алфавитына нигезләнгән система эшләнелә.<ref>{{Cite web|url=http://www.indigenous.ru/modules.php?name=News&file=print&sid=215}}</ref>
 
== Тасвирлама ==
== Классификация ==
[[Файл:Sign of Sberbank in Ust-Koksa.jpg|thumb|300px|[[Сбербанк|Саклык банкының]] рус һәм алтай телләрендә элмә тактасы]]
Алтай [[Алтай таулары]] белән уратып алынган җирдә сөйләшәләр һәм [[Шор теле|шор]] һәм [[Хакасия|хакас]] телләренә географик якынлыгы аркасында, бергә [[Төрки телләр|төрки телләрнең]] Төньяк (якиСебер) төркемчәсе булып саналалар<ref>{{Cite web|url=http://www.ethnologue.com/show_family.asp?subid=92721}}</ref>. Алтай теле бу төркемгә [[Кыпчак телләре|кыпчак төркемендәге]] [[Кыргыз теле|кыргыз теленә]] якын характеристикалары булганга кертелгән.
Элекке заманнарда көньяк һәм төньяк алтай телләре бер тел - алтай теле дип саналган. Ләкин, хәзерге заман [[төрки телләр]] квалификациясе буенча, алар ике аерым тел булып санала. Көньяк һәм төньяк сөйләмнәрен рәсми рәвештә [[Россия]]нең азсанлы халыкларының (кумандиннарның, челканнарның һәм тубаларның) аерым телләре итеп тану хәлне катлауландыра.
 
[[Бөтенроссия 2002 ел халык санын алу]] мәгълүматлары буенча, Россиядә 65 534 кеше алтай телен белүләрен таныган<ref>[http://perepis2002.ru/index.html?id=44 Всероссийская перепись населения 2002 года. Том 13. «Коренные малочисленные народы Российской Федерации»]</ref>. Бәяләүләр буенча, аларның ун меңе төньяк-алтай сөйләмнәрендә, ә калганы көньяк-алтайныкында сөйләшә, шул ук вакытта аларның күбесе алтай-кижи сөйләмен дә белә. Кайбер мәгълүматлар буенча, алтайлыларның 2 проценты гына алтай телендә ирекле сөйләшә.<ref name="Krugosvet">[http://www.krugosvet.ru/articles/80/1008043/1008043a1.htm Энциклопедия «Кругосвет»]</ref>.
== Искәрмәләр ==▼
{{искәрмәләр}}
 
Көньяк алтай телендә 4 сөйләм бар:
 
* [[Алтай-кижи (сөйләм)|алтай-кижи]] — хәзерге алтай әдәби теленең нигезе;
* [[телеут теле|телеут сөйләме]] — [[XIX гасыр]] уртасыннан [[1923 ел]]гача әдәби тел;
* [[теленгит сөйләме]] — [[теленгитлар]] теле;
* [[тубалар сөйләме]] (туба, дьиш/йыш) — төньяк-алтай теле белән арадаш.
 
Һәрбер сөйләмне ничә кеше белүе турында төгәл мәгълүмат юк. Якынча бәяләүләр буенча, соңгы өч сөйләмнең һәркайсысында 3 мең тирәсе кеше сөйләшә. Башкалар төп алтай телендә сөйләшә.
 
[[Кытай]]да [[Канас күле]] янында теленгитлар һәм синцзян кыргызларына максималь якын булган көньяк-алтай теленә якын диалектлар очрый.
 
«-z-» урынына интервокаль «-j-» булуы сәбәпле, көньяк-алтай теленең хакас телләренә керүе шикле, ул [[кыргыз-кыпчак телләре|кыргыз-кыпчак теле]] дип саналырга тиеш.
 
Имлялары өстәмә {{unicode|[[Ҥ]], [[Ј]], [[Ӧ]], [[Ӱ]]}} хәрефләре белән [[кириллица]] нигезендә. 1840 еллардан кириллица нигезендәге имля үсеш ала, ә 1928-1938 елларда [[латин имлясы]] кулланыла, ә аннан соң яңадан кириллица.
 
XIX гасырның язма һәйкәлләре - алтай-ойротларны христианлаштыру вакытында булдырылган инҗил текстларының, изгеләр кыйссалары, догалыкларның тәрҗемәләре. [[1869 ел]]да [[Казан]]да алтай теленең төгәл грамматикасы; 1884 елда - сүзлеге<ref name="Krugosvet" /> басыла. Әдәби тел үсешендә язучы-мәгърифәтче [[Чевалков, Михаил Васильевич|М. В. Чевалков]]<ref>[http://etheo.h10.ru/alto01.htm Проект ETHEO]</ref> иҗаты зур роль уйный.
 
Әдәби тел алтай диалектына нигезләнә. Октябрь инкыйлабына кадәр әдәби тел хәзерге вакытта региональ әдәби тел функциясен башкаручы телеут диалекты үзенчәлекләренә нигезләнгән булган.
 
Алтай телендә «[[Алтайдыҥ чолмоны]]» [[газета]]сы чыгарыла.
 
==Кызык фактлар==
* [[Qaynar (музыкаль төркеме)|"Qaynar"]] Казан музыкаль төркеме татар һәм алтай телләрендә җырлар яза һәм башкара.
 
== Сылтамалар ==
* [http://altaifonts.narod.ru/slovo.html Школьный алтайско-русский словарик/ Мәктәп алтай теле - рус теле сүзлеге]
* [https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/778738 Türkiye'de Altay Türkçesi üzerine yapılmış olan lisansüstü tezleri] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20200101195311/https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/778738 |tarih=1 Ocak 2020 }}
* [https://web.archive.org/web/20070108175735/http://www.gasu.ru/univer/edu/dep/ff/alt.html Кафедра алтайского языка и литературы] Горно-Алтайского государственного университета/ Таулы Алтай Дәүләт университетының алтай теле һәм әдәбияты кафедрасы
* [http://openaccess.ardahan.edu.tr/xmlui/bitstream/handle/20.500.12427/747/Elcan%2C%20Abdullah-Doktora.pdf?sequence=1&isAllowed=y Altayca ve Türkçenin karşılaştırılmalı ses ve şekil bilgisi]
* [https://web.archive.org/web/20130227063412/http://etheo.org/alto01.htm Алтайский язык в проекте ETHEO] (коротко о грамматике и фонетике, этнические группы)/ ЕТНЕО проектында алтай теле (кыскача грамматикасы һәм фонетикасы турында, этник төркемнәр)
* [http://www.tarbagan.net/fotj/AltaiLang.htm Altay alfabesi] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20191219022444/http://www.tarbagan.net/fotj/AltaiLang.htm |tarih=19 Aralık 2019 }}
* [http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=alt Страница Ethnologue для южного алтайского]/ Көньяк алтай теле өчен Ethnologue бите
* [http://www.geocities.com/Athens/9479/altai.html Altayca deyişler]
* [http://www.severcom.ru/nations/item29.html Информация о телеутах на сайте Совета Федерации]/ Федерация Шурасы сайтында телеутлар турында мәгълүмат
* [https://web.archive.org/web/20160313235240/http://epaltay.ru/index.php?catid=48:2009-11-26-04-23-57&id=2313:2010-12-15-06-25-51&itemid=83&option=com_content&view=article Rusça–Altayca Online Sözlük]
* [https://web.archive.org/web/20090914111303/http://lingsib.unesco.ru/ru/languages/teleut.shtml.htm Телеутский язык]/ Телеут теле
 
▲== Искәрмәләр ==
{{Искәрмәләр}}
{{Rq|stub}}
 
{{Русия телләре}}
{{Төрки телләр}}
[[Төркем:Кытай{{Pусия телләре]]}}
 
[[Төркем:Монголия телләре]]
[[Төркем:РусияАлтай телләретеле]]
[[Төркем:Алтай Республикасы]]
Чыганак — https://tt.wikipedia.org/wiki/Алтай_теле