|
|Җитәкчеләр = {{wikidata|p35|}}<br />{{wikidata|p6|}}
}}
'''Словения''' яки '''Словения Республикасы''' [[Урта Диңгез]] төбәгенең төньягында һәм Үзәк Европаның көньягында урнашкан дәүләт. Словения көнбатышта Италия белән, төньякта Австрия белән, төньяк-көнчыгышта Венгрия белән һәм көнчыгышта һәм көньякта Хорватия белән чиктәш. Мәйданы 20 271 км² булып Словения уртача зурлыктагы Европа дәүләтләренә керә. Дәүләт чигенең озынлыгы 1382 км, шуларның 921 км коры җир чиге, 413 км елга чиге һәм 48 диңгез чиге. Әдрән диңгезенең Словения өлешенең озынлыгы 46,6 км. Төп шәһәр булып [[Любляна]] тора, ул дәүләт, мәдәни һәм сәяси үзәк булып тора, иң югары нокта булып Триглав тора (2864 км).<br/>
'''Слове́ния Җөмһүрияте́''' ''(словенча Republika Slovenija)'' – [[Үзәк Аурупа]]ның көньягында урнашкан [[дәүләт]].
Словения мәдәниятенә Үзәк Европа һәм Аппенин мәдәни пространтвосы йогынты ясаган. 2011 ел халык санын алу буенча Словениядә якынча 6000 торак пунктында 2050189 кеше яшәгән. Словеннар халыкның 83%-ын тәшкил иткән, аннан соң венгрлар (0,32%), итальяннар (0,11%), чегәннәр (0,17%). Словениянең рәсми һәм дәүләт теле булып словен теле тора, итальян һәм венгр азчылыклары яшәгән урыннарда рәсми тел булып итальян теле һәм венгр теле тора.<br/>
=== Гомуми мәгълүмат ===
Словения дәүләтчелеккә [[1990 ел]]ның 23 декабрендә бәйсезлек турында плебисцитта ирешкән. Сәяси корылышы буенча Словения конституцион парламентар демократия. Словениянең президенты булып Борут Пахор тора. 1992 елның 22 маенда Берләшкән Милләтләр Оешмасына кергән. Словения Европа Шурасы, Дөнья Сәүдә Оешмасы, НАТО һәм башка оешмалар әгъзасы булып тора. 2004 елның җәендә ул [[Аурупа берлеге|Европа Берлеге]]нә кергән.<br/>
==== Географик урнашуы ====
==== МәйданыКлиматы ==== ▼Словения Австрия белән Хорватия арасында урнашкан, ул шулай ук көнбатышта Италия белән һәм көнчыгышта Маҗарстан белән чиктәш.
Словения уртача географик киңлекләрдә Альпларның Динар тауларына күчкән урында урнашкан. Словениядә кояшлы көннәр сәгатьләре елына уртача 2100 - 2400 була. Иң салкын айның уртача температурасы 0° С, иң җылы айның 20° С.<br/>
==== Театрлар ====
Словения территориясе 20 256 кв. км били.
Словениядә ике һөнәри халык театры бар [[Любляна халык театры]] һәм [[Марибор халык театры]].{{gallery
==== Төп шәһәрләр, административ бүленеш ====
|Slika:Laibach_(14078926484).jpg|Любляна халык театры
Словенияның башкаласы - Любляна. Иң эре шәһәрләр: Любляна (330 мең кеше), Марибор (108 мең кеше), Целье (42 мең кеше) һәм Крань (37 мең кеше). Административ яктан Словения 60 провинцияга бүленгән.
|Slika:Minorite_Monastery_of_Maribor_24.JPG|Марибор халык театры}}
=== Дәүләт төзелеше ===
Словения - җөмһүрият. Дәүләт башы - президент, хөкүмәт башы - премьер-министр. Канун бирүче орган - Дәүләт шурасыннан һәм Дәүләт җыелышыннан торган парламент.
=== Табигате ===
==== Рельеф ====
Словения, үзенең чагыштырмача кечкенә мәйданлы булуына карамастан, төрле рельеф белән аерылып тора. Төньякта - ул биек акбур таулар белән альп җирләре (иң биек нокта - Триглав пигы, биеклек 2864 м). Юлий Альпларының зур өлеше (85 мең га) Триглав милли паркы составына керә. Үзәк Словенияда чагыштырмача биек булмаган таулар хөкем сөрә, алар арасында аерым казанлыклар (котловина) урнашкан (Люблянаныкы, Тольманыкы, Цельныкы һәм башкалар).
==== Геологик төзелеш һәм файдалы казылмалар ====
Көньяк-көнбатыш Словения күпсанлы карст күренешләр белән Динар системасына керә: су асты елгалары, кырлары һәм мәгарәләре (Постойн һәм Шкоциан мәгарәләре). Словения территориясендә көрән күмер, кургаш, цинк, терекөмеш, көмеш, уран ятмалары бар.
==== Климат ====
Словенияның климаты шактый күптөрле. Күбесенчә континенталь климат хөкем сөрә, ә шактый киң төньяк-көнбатыш территориядә - Альп климаты. Җәен Словенияда бик эссе түгел, ә кышын бик салкын түгел. Кар тауларда июньга кадәр тора.
==== Эчке сулар ====
Төп елгалар - Сава һәм Драва (Дунай бассейны). Тау бозлыклары һәм карст күлләре.
==== Туфраклар һәм үсемлекләр ====
Тауларның көнчыгыш авыш өслекләре күбесенчә ылыслы урманнар һәм күп санлы күлләр белән капланган, шуларның иң танылганнары Блед һәм Бохинь. Урманнар белән территориянең яртыдан артыгы капланган, аларда 60 тан артык төр агачлар очратырга була, монда тыюлыклар күп. Словения тауларның авыш өслекләреннән якынча 70 шарлавык төшә, шуларның иң танылганнары Юлий Альпларындагы Савица һәм Перичник.
==== Хайваннар дөньясы ====
Словенияда аю, кабан, [[селәүсен]], болан, нәфис болан, кыр кәҗәсе таралган.
=== Халкы һәм теле ===
Словенияда якынча 2 млн кеше яши. Халыкның якынча 80%-ы - словеннар, 3%-ы - хорватлар һәм 2% - серблар. Словенияда шулай ук күп санлы булмаган мөселманнар, венгрлар, итальяннар һ.б төркемнәре бар.
=== Дин ===
Халыкның якынча 80%-ы - католицизм тарафдарлары. Католик Чиркәвенең метрополиясе Люблянада, шуннан ул архиепископ һәм митрополит тарафыннан идарә ителә. Башка дини конфессиялар: православ дине, иудаизм.
** [[Любляна мәчете]]
=== Кыскача тарихи тасвирлама ===
VI гасырда илнең территориясендә славяннар яши башлый.
623 елда, Само, элеккеге франкфурт сәүдәгәре, Лаба елгасыннан Әдрән диңгезенә кадәр территорияне били торган аерым словен дәүләте төзи.
VIII гасыр уртасында словеннарның бәйсезлеге югалтылган булган, алар бавариялеләр һәм франклар хөкүмәте астына төшкән. Карантания (Словенияның элеккеге исеме) франк дәүләтенең административ берәмлеге булып киткән, франклар словен кенәзләрен тәхетләреннән кысрыклап чыгарганнар. Бер үк вакытта христиан дине тарату башлана.
XIV гасыр уртасында словеннар Габсбурглар династиясе хөкүмәте астына төшкәннәр һәм аларның хөкүмәте астында 600 елдан артык булганнар.
XVIII һәм XIX гасыр чигендә словен өлкәсе Наполеон армиясе тарафыннан өч мәртәбә оккупацияләнгән.
Наполеон сугышлары һәм 1848 ел март инкыйлабы арасында төрле территориаль диалект һәм сөйләмнәрдән бердәм словен әдәби теле формалаша башлый.
1848 елда Словенияда "Халыклар язы" дип аталган иҗтимагый хәрәкәт формалаша. Үзләренең программаларында алар таралган словен өлкәләрен бер дәүләткә - Словенияга берләштерергә, парламент һәм хөкүмәт хасил итәргә, словен теленең башка телләр белән, аерым алганда немец теле белән тигезлеген тәэмин итәргә таләп иткәннәр. Бу программа [[Икенче бөтендөнья сугышы]]на кадәр актуаль булган. Әмма "Халыклар язы" хәрәкәте тиздән басылган булган, ә Словенияне берләштерү программасы кәгазьдә калган.
XIX гасырның 60 елларында халык хәрәкәте янә ныгый, шуңа күрә словен либералларының алдынгы канаты (младословеннар) яңадан Словенияны берләштерү программасы өчен көрәш башлаганнар.
1918 елның 1 декабренда Серблар, хорватлар һәм словеннар Королльлеге оеша (Австрия-Маҗарстан монархиясе төшүеннән соң).
1941-1945 елларда [[Икенче бөтендөнья сугышы]] барышында Словения оккупацияләнгән булган.
1945-1990 елларда союздаш җөмһүрият буларак Словения Югославия составында булган.
1990 елда Словения ирекле сайлаулар үткәргән беренче югослав җөмһүрияте булган; 1990 елның 23 декабренда Словения кешеләре бәйсезлек өчен тавыш биргәннәр.
1991 елның 25 июненда Словения Югославиядан аерылып чыга. Ил яңа конституцияны декабрьда кабул итә.
1992 елның 15 январенда Европа Дуслыгы тарихта беренче мәртәбә Словенияны формаль рәвештә бәйсез дәүләт итеп таный.
=== Кыскача икътисади тасвирлама ===
Словения - индустриаль-аграр ил. Полиметалл рудалар, бокситлар, сөрмә, терекөмеш чыгару. Кара һәм төсле металлургия, машина төзү, электротехник, текстиль, агач эшкәртү, химик, азык-төлек, полиграфик сәнәгать. Бакчачылык, йөземчелек; бөртеклеләр. Хайванчылык. Чит ил туризмы.
Акча берәмлеге - толар.
=== Кыскача мәдәният тасвирламасы ===
Сәнгать һәм архитектура. Барокко чоры Камник өстендә Туницаларда чиркәүдә һәм Любляна ратушасы алдында урнашкан Франческо Роббаның "Өч елга фонтаны"нда чагылыш тапкан. Марибор шәһәрендәге собор (XII гасыр) һәм замок (XII гасыр) аерым игътибарга лаек.
Әдәбият. Иң соңгы сакланып калган словен әдәбияты үрнәкләренә Стиш кулъязмасы (1248-1440) керә. Примож Трубар (1508-1586) - Словения әдәби телен тудыручы, протестант реформаторы һәм 1550 елда словен телендә беренче китапны, "Катехизис"ны нәшер иткән беренче словен язучысы.
{{Rq|stub}}
| 