ТАССРның төзелүе: юрамалар арасында аерма
Контент бетерелгән Контент өстәлгән
Төзәтмә аңлатмасы юк |
Төзәтмә аңлатмасы юк |
||
Юл номеры - 95:
Бу агымга каршы [[Советлар Берлеге коммунистик фиркасе|большевиклардан]] тыш, [[Wäisilär xäräkäte|вәиси ислам хәрәкәте]] дә чыга. Татар большевиклары [[Мулланур Вахитов|М.Вахитов]], [[Мирсәет Солтангалиев|М.Солтангалиев]] тарафыннан “[[Казан мөселман социалистик комитеты|Мөселман комиссариаты]]” булдырыла. 1918 елның мартында азатлык һәм [[Wäisilär xäräkäte|вәисиләр хәрәкәтләре]] бәрелешәләр, С.Вәисов хәлак була. Бу форсат белән кулланып, большевиклар гаскәрләрен татар районнарына кертә һәм [[İdel-Ural Ştatı|Идел-Урал республикасы]]<nowiki/>ның җитәкчеләрен кулга ала.
[[Советлар Берлеге коммунистик фиркасе|Большевиклар]] тарафыннан 1918 елның 22 мартында [[Татар-Башкорт Совет Социалистик Җөмһүрияте|Татар-Башкорт совет җөмһүрияте]] төзелүе турында декрет кабул ителә, ләкин [[Ватандашлар сугышы|гражданнар сугышы]], [[Советлар Берлеге коммунистик фиркасе|большевиклар]] хөкүмәте чишә алмаслык сорауларның күбәюе сәбәпле гамәлгә куела алмый. Шул ук вакытта бу вакыйгалар халыкта ризасызлык тудыра башлый. [[Татар-Башкорт Совет Социалистик Җөмһүрияте|Татар-Башкорт совет җөмһүрияте]] төзелүе фәрманын Бөтенрусия советлар җыены (ВЦИК), аның президиумы (президиум ВЦИК) һәм Халык коммиссарлары советы (СНК) Декреты чыгармаганга күрә, ул легитим булмый<ref name=":0" />. 1919 елның 13 декабрендә большевикларның Үзәк Комитеты [[Татар-Башкорт Совет Социалистик Җөмһүрияте|Татар-башкорт республикасы]] оешуга каршы чыга.
Милли идарә рәисе Садри Максуди Совет коммиссариатының карарлары легитим түгел дип әйтә. Тик юридик эшләрне аңламаган халык моңа әһәмият бирми. 1918 елның март-апрелендә Милли идарә башлыгы буларак, [[Садри Максуди]] [[Мәскәү]], [[Казан]], [[Уфа]]<nowiki/>да Советлар режимы лидерлары белән сөйләшүләр алып бара. Милләт Мәҗлесе аңа министр-президент вәкаләтләрен бирә. Алар Русия Федерациясе эчендәге [[İdel-Ural Ştatı|Идел-Урал]] яклы була. Милләт Мәҗлесе III Бөтенрусия Советлар съездында игълан ителгән [[Русия Совет Федератив Социалистик Җөмһүрияте|РСФСР]]<nowiki/>ның субъекты булачак [[Татарстан Автономияле Совет Социалистик Республикасы|ТАССР]]<nowiki/>ны танымыйлар.
Бер-бер артлы 1918 елның маенда Идел буе һәм Себер якларында [[Чехословак корпусы|чехословак корпуслары]] җирле халык белән бергә баш күтәрә. [[Чехословак корпусы|Ак чехлар]] тарафыннан 1918 елның 8 июнендә [[Бөтенрусия оештыру җыелышы]] әгъзаләре комитеты оеша. Үзен бердәнбер кануни хөкүмәт буларак игълан итә. Бу комитет татар халкына үзбилгеләнү мөмкинлеген вәгъдә итә, үзенең сафларына татар депутларын да кабул итә. Комитетның “Халык армиясе”, [[Казан]]<nowiki/>ны алып, [[Мәскәү]]<nowiki/>не яулап алуга өмет баглый. Казанны алу операциясе 7 августта уңышлы тәмамлана. [[Мулланур Вахитов|М.Вахитов]], Я.С.Шейнкман һ.б. Кызыллар [[Казан]]<nowiki/>да атып үтерелә. 5 сентябрьдә Казан яңадан Кызыллар кулына кайта һәм шәһәрдә зур террор нәтиҗәсендә күп кече сәбәпсез кырыла. ▼
▲Бер-бер артлы 1918 елның маенда Идел буе һәм Себер якларында [[Чехословак корпусы|чехословак корпуслары]] җирле халык белән бергә баш күтәрә. [[Чехословак корпусы|Ак чехлар]] тарафыннан 1918 елның 8 июнендә [[Бөтенрусия оештыру җыелышы]] әгъзаләре комитеты оеша. Үзен бердәнбер кануни хөкүмәт буларак игълан итә. Бу комитет татар халкына үзбилгеләнү мөмкинлеген вәгъдә итә, үзенең сафларына татар депутларын да кабул итә. Комитетның “Халык армиясе”, [[Казан]]<nowiki/>ны алып, [[Мәскәү]]<nowiki/>не яулап алуга өмет баглый. Казанны алу операциясе 7 августта уңышлы тәмамлана. [[Мулланур Вахитов|М.Вахитов]], Я.С.Шейнкман һ.б. Кызыллар [[Казан]]<nowiki/>да атып үтерелә. 5 сентябрьдә Казан яңадан Кызыллар кулына кайта һәм шәһәрдә зур террор нәтиҗәсендә күп кече сәбәпсез кырыла.
1919 елның башында адмирал [[Александр Колчак|А.Колчак]] [[Омск|Омск шәһәре]]<nowiki/>ндә [[Бөтенрусия оештыру җыелышы]] комитетын тарката, үзен югары хөкемдар итеп игълан итә. Халык автономияләрен танудан баш тарта, шуның белән үз сәясәтенә каршы башка халыкларда мөнәсәбәт тудыра.
Строка 106 ⟶ 108 :
Адмирал [[Александр Колчак|А.Колчак]] белән сугыш барган вакытта 1919 елның 20 мартында Совет һәм Башкорт хөкүмәте арасында килешүгә имза куела<ref>[http://www.bashinform.ru/longread/rojdenie_respubliki Рождение республики] ''www.bashinform.ru''</ref>. Бу килешү буенча башкорт гаскәре [[Эшче-крестьян Кызыл Гаскәре|Кызыл армия]] тарафына күчә. Татар коммунистлары күп татарлар яшәгән җирләрне бу беренче оешкан республикага кертүгә каршы чыгалар. Башкортлар үрнәгендә, татар большевиклары да Советлар хөкүмәтеннән Татар җөмһүриятен булдыру таләбен белдерәләр.
[[Татар-Башкорт Совет Республикасы|Татар-Башкорт Советлар республикасы]] төзү хакында кискен фикер алышулардан һәм бәхәсләрдән соң, 1920 елның гыйнварыннан яңа җөмһүрият төзелеше турында карар кабул ителә, озак һәм авыр хәзерләнү эшләре башлана. Иң әүвәл Татарстан автономия барлык татарлар яшәгән җирләрне үзенә тупларга тиеш була. Әмма Ленин һәм Советлар хөкүмәте моңа каршы чыгалар. Башта кайбер Башкортстан АССРга кергән татар
1920 елның 27 маенда [[Бөтенрусия Үзәк Башкарма Комитеты|БҮБК]] һәм [[Халык комиссарлары шурасы|Россиянең халык комиссарлары шурасы]] Декреты Татарстан Автономияле Совет Социалистик Республикасы төзелү хакында игълан итте. Шул вакыттан республикада хакимият Эшче, крестьян һәм Кызыл Армия депутатлары Советлары тарафыннан гамәлгә ашырыла башлады.
| |||