Wikipedia

ТАССРның төзелүе: юрамалар арасында аерма

Тарихны интерактив карап чыгу
← Алдагы төзәтмәКиләсе төзәтмә →
Контент бетерелгән Контент өстәлгән
КүрсәтмәлеВики-текст
Фәрһад (бәхәс | кертем)
4182 үзгәртергә
Төзәтмә аңлатмасы юк
Фәрһад (бәхәс | кертем)
4182 үзгәртергә
Төзәтмә аңлатмасы юк
Юл номеры - 6:
=== Беренче Русия инкыйлабы ===
{{Төп мәкалә|Беренче Русия инкыйлабы}}
 
Төрле социаль-һөнәри төркемнәр, төрле дин һәм милләт вәкилләре мәнфәгатен кайгыртучы вәкиллекле хакимиятнең беренче шытымнары Татарстанда 1905-1907 еллардагы РоссияРусия революциясеинкыйлабы елларында калкып чыга. Нәкъ шул елларда Санкт-Петербургның Таврия сарае диварларында  беренче тапкыр татар депутатларының – Дәүләт Думасы мөселман фракциясе вәкилләренең чыгышлары яңгырый.
 
Петербург шәһәрендә 1905 елның 9 гыйнварында урын алган “Канлы якшәмбе” вакыйгалары Русия җәмәгый тормышын тетрәндерә. [[Хөсәен Ямашев]], [[Галимҗан Сәйфетдинев|Галимҗан Сәйфетдинов]], Сибгат Гафуров, [[Садыйк Сәгыев|Садыйк Сәгыйев]] һәм башка инкыйлабчылар тараткан идеяләр халыкны илһамландыра. Беренче булып Алафузов заводының эшчеләре баш күтәрә, шуннан соң Свешников заводы һәм башка заводлар эшчеләре фетнә куптара. Бу “Җир һәм иреклек” инкыйлабый шигарь астында 1905нче елның язы, җәе, көзе үтеп китә.
Строка 78 ⟶ 79 :
Патша хакимияте сәясәте белән ризасызлык яңа фетнәләр чыгуының сәбәбе була. Фетнәләрне басу максаты белән җибәрелгән гаскәрләрнең күп өлеше үз халкына теләктәшлек күрсәтә. Нәтиҗәдә патша тәхетеннән ваз кичә һәм вазифасын Вакытлы хөкүмәткә тапшыра.
 
1917-1918 елларда [[Татарлар|татар халкы]]<nowiki/>ның күәте һәм сәяси инициативасы Бөтенроссия [[Мөселман|мөселманнары]] съездлары һәм автономияле [[İdel-Ural Ştatı|Идел-Урал штаты]]<nowiki/>н төзергә өндәүче [[Милли Мәҗлес]] эшчәнлегендә чагылыш таптытаба. 1917 елда [[Төркистан Автономияле Социалистик Совет Республикасы|Төркистан]], [[Казакъстан]], [[Азәрбайҗан]], [[İdel-Ural Ştatı|Идел-Урал]], [[Кырым Җөмһүрияте|Кырым]] төрки штатларының берлеген булдыру көн кадагына куела. Болар бергәләп сәяси мәсьәләне хәл итә торган орган – [[Милли Мәҗлес|Бөтенрусия Милли Мәҗлес]] булып оешырга тиеш. 1917нче елның июлендә Бөтенроссия мөселманнар съездында [[Милли Мәҗлес]]<nowiki/>кә сайлаулар үткәрү турында карар кабул ителде. 1917 елның 22 нояберендә аның беренче сессиясе урын ала. 1917 елда төрки халыкларның башлыклары бер-берсе алдында уртак автономия булдыру турында вәгъдә бирә. Бу корылтайда каралган төп сорауларның берсе – [[İdel-Ural Ştatı|Идел-Урал Штаты]]<nowiki/>н булдыру. [[İdel-Ural Ştatı|Идел-Урал штаты]] суверен дәүләт буларак [[Төрки телләр|төрки тел]]<nowiki/>дә сөйләшүче халыклар җирендә оешырга тиеш була. Аның җитәкчесе буларак [[Садри Максуди]] сайлана. Ләкин хөкүмәтнең [[Советлар Берлеге коммунистик фиркасе|большевиклар]] кулына эләгү бу процессларны туктата.<blockquote>"Башкортның бәхете – туфракта дигәндәй, аларның автономия дип йөрүләре беренче чиратта җир биләмәләре өчен көрәшү. Ә татарларга автономия – ул хокукый тигезлек, Европа кеше хокуклары стандартларын гамәлгә ашыру", — Айдар Хәбетдинов, тарих фәннәре докторы, 30 август 2009<ref name=":0">[https://matbugat.ru/news/?id=1693 ТАССР ничек төзелгән?] ''matbugat.ru''</ref>.</blockquote>Шул ук вакытта [[Казан|Казанда]] Советлар тибындагы вәкиллекле институтлар формалаштыру эше алып барыла.
 
* 1917 елның 2 мартында эшче һәм солдат депутатлары советларының берләштерелгән җыелышы була.
Строка 90 ⟶ 91 :
Бу чорда [[татарлар]] арасында төрле карашлар булу сәбәпле, бердәмлеккә ирешү тоткарлана. Вазгыятьтәге үзгәрешләр шулай ук халыкны әле бер, әле икенче йогынты астына күчүгә өнди.
 
Бөтенрусия учредительләр җыенында 1918 елның гыйнварында Русия Демократик Федератив республика буларак игълан ителә. Ике көннән соң Уфада Милләт мәҗлесе тарафыннан [[İdel-Ural Ştatı|Идел-Урал штаты]] [[Ильяс Алкин]], [[Галимҗан Шәрәф]] эшчәнлеге белән Федератив Русиянең субъекты дип таныла. Өч территориаль үзәк билгеләнә: Казан, Уфа, Оренбург.
1918 елның февралендә [[Ильяс Алкин]], [[Галимҗан Шәрәф]] азат [[İdel-Ural Ştatı|Идел-Урал Штаты]]<nowiki/>н булдырырга ниятлиләр. [[Советлар Берлеге коммунистик фиркасе|Большевикларга]] вәиси ислам хәрәкәте теләктәшлек күрсәтә. Шул тарафта татар большевиклары [[Мулланур Вахитов|М.Вахитов]], [[Мирсәет Солтангалиев|М.Солтангалиев]] булдырган “Мөселман комиссариаты” да эш итә. 1918 елның мартында азатлык һәм вәиси хәрәкәтләр бәрелешәләр, С.Вәисов хәлак була. Бу форсат белән кулланып, большевиклар гаскәрләрен татар районнарына кертә һәм [[İdel-Ural Ştatı|Идел-Урал республикасы]]<nowiki/>ның җитәкчеләрен кулга алалар.▼
 
▲1918Бу елныңагымга февралендәкаршы [[ИльясСоветлар Алкин]],Берлеге [[Галимҗанкоммунистик Шәрәф]] азат [[İdel-Ural Ştatıфиркасе|Идел-Урал Штатыбольшевиклардан]]<nowiki/>н булдырырга ниятлиләр.тыш, [[СоветларWäisilär Берлеге коммунистик фиркасеxäräkäte|Большевикларга]] вәиси ислам хәрәкәте]] теләктәшлекдә күрсәтәчыга. Шул тарафта татарТатар большевиклары [[Мулланур Вахитов|М.Вахитов]], [[Мирсәет Солтангалиев|М.Солтангалиев]] булдыргантарафыннан “Мөселман“[[Казан комиссариаты”мөселман дасоциалистик эшкомитеты|Мөселман итәкомиссариаты]]” булдырыла. 1918 елның мартында азатлык һәм вәиси[[Wäisilär хәрәкәтләрxäräkäte|вәисиләр хәрәкәтләре]] бәрелешәләр, С.Вәисов хәлак була. Бу форсат белән кулланып, большевиклар гаскәрләрен татар районнарына кертә һәм [[İdel-Ural Ştatı|Идел-Урал республикасы]]<nowiki/>ның җитәкчеләрен кулга алаларала.
 
[[Советлар Берлеге коммунистик фиркасе|Большевиклар]] тарафыннан 1918 елның 22 мартында [[Татар-Башкорт Совет Социалистик Җөмһүрияте|Татар-Башкорт совет җөмһүрияте]] төзелүе турында декрет кабул ителә, ләкин [[Ватандашлар сугышы|гражданнар сугышы]], [[Советлар Берлеге коммунистик фиркасе|большевиклар]] хөкүмәте чишә алмаслык сорауларның күбәюе сәбәпле гамәлгә куела алмый. Шул ук вакытта бу вакыйгалар халыкта ризасызлык тудыра башлый. Бу[[Татар-Башкорт фәрманныСовет Социалистик Җөмһүрияте|Татар-Башкорт совет җөмһүрияте]] төзелүе фәрманын Бөтенрусия советлар җыены (ВЦИК), аның президиумы (президиум ВЦИК) һәм Халык коммиссарлары советы (СНК) Декреты чыгармаганга күрә, ул легитим булмый<ref name=":0" />.
 
Бер-бер артлы 1918 елның маенда Идел буе һәм Себер якларында [[Чехословак корпусы|чехословак корпуслары]] җирле халык белән бергә баш күтәреләкүтәрә. [[Чехословак корпусы|Ак чехлар]] тарафыннан 1918 елның 8 июнендә [[Бөтенрусия оештыру җыелышы]] әгъзаләре комитеты оеша. Үзен бердәнбер кануни хөкүмәт буларак игълан итә. Бу комитет татар халкына үзбилгеләнү мөмкинлеген вәгъдә итә, үзенең сафларына татар депутларын да кабул итә. Комитетның “Халык армиясе”, Казанны[[Казан]]<nowiki/>ны алып, Мәскәүне[[Мәскәү]]<nowiki/>не яулап алуга өмет баглый. Казанны алу операциясе 7 августта уңышлы тәмамлана. [[Мулланур Вахитов|М.Вахитов]], Я.С.Шейнкман һ.б. кызылларКызыллар Казанда[[Казан]]<nowiki/>да атып үтерелә. 5 сентябрьдә Казан яңадан Кызыллар кулына кайта һәм шәһәрдә зур террор нәтиҗәсендә күп кече сәбәпсез кырыла.
 
1919 елның башында адмирал [[Александр Колчак|А.Колчак]] [[Омск|Омск шәһәре]]<nowiki/>ндә [[Бөтенрусия оештыру җыелышы]] комитетын тарката, үзен югары хөкемдар итеп игълан итә. Халык автономияләрен танудан баш тарта, шуның белән үз сәясәтенә каршы башка халыкларда мөнәсәбәт тудыра.
Строка 105 ⟶ 108 :
[[Татар-Башкорт Совет Республикасы|Татар-Башкорт Советлар республикасы]] төзү хакында кискен фикер алышулардан һәм бәхәсләрдән соң, 1920 елның гыйнварыннан яңа җөмһүрият төзелеше турында карар кабул ителә, озак һәм авыр хәзерләнү эшләре башлана. Иң әүвәл Татарстан автономия барлык татарлар яшәгән җирләрне үзенә тупларга тиеш була. Әмма Ленин һәм Советлар хөкүмәте моңа каршы чыгалар. Башта кайбер Башкортстан АССРга кергән татар районнарында референдум уздырырга әзерлек белдерелә, ләкин аннары бу вәгъдәләр үтәлми кала.
 
1920 елның 27 маенда [[Бөтенрусия Үзәк Башкарма Комитеты|БҮБК]] һәм [[Халык комиссарлары шурасы|Россиянең халык комиссарлары шурасы]] Декреты Татарстан Автономияле Совет Социалистик Республикасы (ТАССР) төзелү хакында игълан итте. Шул вакыттан республикада хакимият Эшче, крестьян һәм Кызыл Армия депутатлары Советлары тарафыннан гамәлгә ашырыла башлады.
 
Татар җитәкчеләре арасында башкала турында бәхәсләр туа. Аларның фикере буенча, Казанның озак еллар татарларга каршы патша яклы колониаль сәясәт алып бару, шәһәрдә татарларның саны аз булу сәбәпле, шәһәрне Татарстан АССР составына кертүдән ваз кичергә зарур. Моңа каршы [[Мирсәет Солтангалиев|М.Солтангалиев]], С.Сәетгалиев һ.б. чыкты. Соңгы карашны [[Владимир Ленин|В.И.Ленин]] да хуплады.
Строка 113 ⟶ 116 :
1920 елның 26 сентябрендә [[Казанда]] [[Татарстан Автономияле Совет Социалистик Республикасы|автономияле ТССР]] Советларының I съезды уздырылды. Аның эшендә 348 делегат катнашты.
 
Советларның бөтентатар Съезды үз вәкаләтләре кысаларында законнар кабул итте һәм республикага сәяси, икътисадый эшчәнлек, милли сәясәт, социаль-мәдәни төзелеш, административ-территориаль корылыш мәсьәләләре буенча гомуми җитәкчелек итте. Шул исәптән, РСФСР хакимиятенең югары органы тарафыннан расланучы 1926 елда ТАССР Конституциясен кабул итте, аңа үзгәрешләр кертте.
 
Съезд республика хакимиятенең даими эшләүче югары органнары системасын – составында 56 әгъза булган [[Татарстан Автономияле Совет Социалистик Республикасы|ТАССР]] Үзәк Башкарма Комитеты формалаштырды. Татарстан ҮБК Беренче пленар утырышында Борхан Мансуров җитәкчелегендә 7 кешелек президиум сайланды һәм республика хөкүмәте – Халык комиссарлары советы төзелде.
Строка 122 ⟶ 125 :
Бу көннәрдән Русия янәдән империализм юнәлешенә кайта башлый. Автономияле җөмһүриятләрнең хокуклары чикләнү белән килешмичә, күп большевиклар да репрессияләргә дучар була. Хәтта абруйлы М.Солтангалиевнең дә исемен «дөнья империализмы агенты» дип пычраталар, ахырында 1940 елда атып үтерәләр.
 
1929 елга кадәр ТАССРның Эшче һәм крестьян депутатлары Советлары съезды ел саен, ә 1929 елдан – ике елга бер тапкыр чакырылды. 1920 елдан 1937 елга кадәр 11 съезд уздырылды. Аларның һәрберсе республика тормышына күренекле вакыйга алып килде. Аеруча 1926 һәм 1937 еллардагы съездлар мөһим мәгънәгә ия булды: аларда [[Татарстан Автономияле Совет Социалистик Республикасы|ТАССР]] Конституцияләре кабул ителде.
 
1936 елда кабул ителгән [[Совет Социалистик Республикалар Берлеге|ССРБ]] конституциясе автономияле җөмһүриятләрнең хокукларын тагын да кыса. [[Татарстан Автономияле Совет Социалистик Республикасы|ТАССР]] икетеллелектән ваз кичә, [[татар теле]] рәсми тел буларак танылмый башлый. [[Совет Социалистик Республикалар Берлеге|ССРБ]] Конституциясе нигезендә [[Татарстан Автономияле Совет Социалистик Республикасы|ТАССР]]<nowiki/>ның 1937 ел контитуциясе кабул ителә.
Чыганак — https://tt.wikipedia.org/wiki/ТАССРның_төзелүе