Бәпәнәй Төрепбирдин: юрамалар арасында аерма
Контент бетерелгән Контент өстәлгән
Ayratayrat (бәхәс | кертем) Яңа бит: «'''Бәпәнәй Торыпбирдин''' (Бәпәнәй Теркелди; якынча 1695 — 1739) — 1735-1740 еллардагы башкорт ихтилаллары…» |
Marat-avgust (бәхәс | кертем) Төзәтмә аңлатмасы юк |
||
Юл номеры - 1:
{{Шәхес}}
'''Бәпәнәй Торыпбирдин''' (Бәпәнәй Теркелди; якынча 1695 — 1739) — 1735-1740 еллардагы башкорт ихтилаллары җитәкчеләренең берсе. Тархан, мулла.▼
▲'''Бәпәнәй Торыпбирдин''' (Бәпәнәй Теркелди; якынча 1695 — 1739) — 1735-1740 еллардагы башкорт ихтилаллары җитәкчеләренең берсе. Тархан, мулла.
Бәпәнәй Торыпбирдин чыгышы белән Себер даругасы Кукан улусы башкорттарынан. Мулла һәм абыз буларак билгеле булган. Аның картатасы Камакай һәм атасы Төпкилде тархан борынгы һәм 1704-1711 еллардагы башкорт ихтилалында катнашканнар.▼
▲Бәпәнәй Торыпбирдин чыгышы белән Себер даругасы
1736 елның гыйнвар уртасында [[Котлымөхәммәт Мәмәш улы Тәфкилев|А. И. Тевкелевның]] каратель командасы башкорт
▲1736 елның гыйнвар уртасында А. И. Тевкелевның каратель командасы башкорт ауылдарын (шул исәптән Сөянтөз авылы) юк итә, аларның халкын үтерә яки әсирлеккә ала башлый. Себер даругасы башкортлары Уфа властларна каратель яуларын туктатуны сорап мөрәҗәгать җибәрә, аңа бу даруганың 10 улусыннан 17 вәкил (шул исәптән Бәпәнәй Торыпбирдин, Көлә улусыннан мулла Юлдаш Сөярембетов) кул куя. 1735-1740 еллардагы башкорт ихтилалдарын икенче этабында Бәпәнәй Торыпбирдин Себер һәм Усы даругаларында күтәрелешнең инициаторларының берсе һәм Йосып Рыковның төп киңәшчесе булып китә. Бәпәнәй мулла баш күтәрүчеләрнең башка җитәкчеләре һәм патша чиновниклары белән хат алышкан. Бәпәнәй Торыпбирдин үзенең хатларында ("Письмо башкир Сибирской дороги Бени Трубина с товарищами уфимское воеводе Н. Д. Мерзликин с жалобы на действия А. И. Тевкелева и с требованием вывода его отряда с территории Сибирской дороги", Ырынбур экспедициясе начальнигы В. Н. Татищевка һ.б.) патша властьарын башкортларның җиргә асабалык хокугын искә-санга сукмауда, ислам динен кысуда, ихтилалды карательләр тарафыннан каты бастыруда һәм Рус дәүләтенә кушылуның килешүләрен бозуда гаепли һәм халыкның Русия империясыннан аерылып Башкорт дәүләте төзүгә кадәр үз мәнфәгатләрен яклау хокугын дәлилли.
1735-1736 еллардагы
1737 елның май уртасында Себер даругасы
Бәпәнәй һәм Миннәрдән ярдәм сорап Илтимас Абдулов җитәкчегендәге Усы даругасы катнашучылар килә. Баш күтәрүчеләрнең Бәпәнәй Торыпбирдин, Мәндәр Карабаев һәм Төлкечура Алдагулов җитәкчелегендәге зур отрядлары [[Красноуфимск]], [[Көңгер]] һәм [[Бөре (шәһәр)|Бөре]] калалары тирәсендә, шулай ук [[Тере Танып]] елгасы бассейнында хәрәкәт итә. Июньдә 2500 (башка мәгълүматлар буенча 4200) кешедән торган Бәпәнәй Торыпбирдин, Юлдаш Сөярембетов, Мәндәр Карабаев һәм Төлкечура Алдагулов җитәкчелегендәге башкорт Богдановский кәлгәсен камауга ала. Сугыш ике көн дәвам итә, әммә баш күтәрүчеләр калган яулап ала алмый, ян тирәсендәге күченүчеләрнең туплавык пунктларын таләп Бөре каласына юнәлә. Гайнә башкортлары Себер даругасы баш күтәрүчеләренә тора һәм алар бергәләп Усы һәм Көңгер калалар, Тере Танып елгасы тирәсендәге күченүчеләрнең авылларын талыйлар.
Июнь азагында Аллагол Котлыгужин һәи Бәпәнәй Торыпбирдин җитәкчелегендәге
1737 елның октябрь—ноябрендә баш күтәрүчеләр һәм патша чиновниклары арасында сөйләшүләр башлана. Башкорт Килмәк Нурышев, Акай Күчемов, Йосып Арыков һәм башка кулга алынган күтәрелеш җитәкчеләрен иреккә чыгару һәм йөкләмәләрне (штраф атларын) таләп итмәү шарты белән көрәшне туктатачакларын белдерәләр, әммә влачлар бу талапларны үтәүдән баш тарта. 1738 елның гыйнварында Себер дарусында күтәрелеш тагын токана, апрель-майда Чыбаркүл, Чиләбе һәм Красноуфимск ныгытмаларга, Ревда заводына һөҗүм итәләр. Июньдә 2500 кешедән торган полковник Арсеньев командасы белән берничә сугыш була, Арсеньев чигенергә мәҗбүр була. Июнь азагында баш күтәрүчеләр майор Люткин командасы белән авыр алышлар алып бара. Июль азагында башкорт влачлар белән сөйләшүләрне башлый. Август уртасында Башкорт комиссиясе командиры генерал-майор Л. Я. Соймоновка Себер даругасындагы күтәрелеш җитәкчеләре Мәндәр Карабаев, Төлкечура Алдагулов һәм Юлдаш Сөярембетов "гаепләрен танып" биреләләр. Әммә Бәпәнәй Торыпбирдин һәм Аллагол Котлыгужин җитәкчелегендәге башкорт көрәшне дәвам итә. Бәпәнәй Торыпбирдин берничә тапкыр Кече һәм Урта җүз казакларыннан ярдәм сорап мөрәҗәгать итә, үзенең улы Баязитны илче буларак Барак солтанга ебәрә, әммә уңышсызлыкка очрый.
| |||