Мангала

Мангала (Санскритча: मङ्गल, IAST: Maṅgala) Һинду текстларында кызыл планета Марс өчен исем.^[1] Шулай ук Лоһит буларак мәгълүм (мәгънәсе: кызыл), ул сугыш Илаһы, целибат һәм кайвакыт Картиккея (Скандага) бәйле.^[1] Аның килеп чыгышы төрле риваять текстларында төрле; кайберәүләрдә ул Җир Ана Бһуми һәм Вишнуның улы, ул әнисен әтисе Вараха аватар формасында су төбеннән күтәргәч барлыкка килгән. Башка риваятьләрдә ул Шиваның тиреннән яки кан тамчысыннан туган булган.^[1]

Планета

Мангала планета буларак Санскритта язылган төрле Һинд дине астрономик текстларында очрый, мәсьәлән, Арьябһатаның , 5-енче гасыр Арьябһатиясында, Латадэваның 6-ынчы гасыр Ромакасында һәм Вараһамиһираның Панча Сиддһантикасында, Брахмагуптаның 7-енче гасыр Хандахадьякасында һәм Лалланың 8-енче гасыр Сисьядһиврддидасында.^[2] Бу текстлар Мангаланы планеталарның берсе дип тәкъдим итәләр һәм чагыштыра торган планета хәрәкәтенең характеристикаларын фараз итәләр.^[2] Башка текстлар, мәсьәлән, Сурья Сиддханта, аның тәмамлануы 5-енче һәм 10-ынчы гасыр белән даталана, төрле планеталар турында бүлекләрне Илаһ риваятьләре белән тәкъдим итәләр.^[2] Бу текстларның кулъязмалары бераз төрле юрамалларда бар, алар Мангаланың күкләрдә хәрәкәтен тәкъдим итәләр, әмма мәгълүматлары төрле, биредә текст ачык һәм тормышлары буена үзгәртелгән булуын фараз итә.^[3]^[4]^[5] Безнең эраның 1-енче меңьеллык Һинду галимнәре астрономик өйрәнүләреннән Мангаланы да кертеп һәр планетаның сидериаль әйләнеше өчен вакытны фараз иткәннәр һәм нәтиҗәләре бераз аерылып торган:^[6]

Санскрит һәм башка текстлар: Мангала (Марс) өчен орбитасын тәмамлау өчен ничә көн кирәк?
Чыганак	Сидериаль әйләнеш өчен фараз ителгән вакыт^[6]
Сурья Сиддһанта	686 көн, 23 сәгать, 56 минут, 23,5 секунд
Сиддһанта Широмани	686 көн, 23 сәгать, 57 минут, 1,5 секунд
Птолемей	686 көн, 23 сәгать, 31 минут, 56,1 секунд
20-енче гасыр исәпләүләре	686 көн, 23 сәгать, 30 минут, 41,4 секунд

Календарь һәм зодиак

Мангала ул Һинду календарендә 'Мангалавара' яки сишәмбе сүзенең тамыры.^[1] "Сишәмбе" сүзе Грек-Рим һәм башка Һинд-Аурупа календарендә шулай ук Марс планетасына багышланган,^[7] ул "Тив Көне"нә карый, Тив яки Тир көне, сугыш һәм җиңү Ходае.^[8] Тив башка Һинд-Аурупа риваятьләрендә Марс белән тәңгәл китерелә. Мангала алкышлы дип таныла.^[1] Мангала Һинду зодиак системасында Наваграхалар өлеше булып тора. Һинду астрологиясенең зодиагы һәм исем бирү системасы, Мангаланы Марс буларак кертеп, Искәндәр Зөлкәрнәйн белән Грек астрологиясе кертелүдән соң үскән булырга охшаш,^[9]^[10]^[11] ^[12]^[13]

Иконографиясе

Ул кызыл яки ялкын төсендә, дүрт куллы һәм өч япьле сөңге тоткан итеп (Санскрит телендә: тришула), Гада чукмары (Санскрит телендә: gadā), лотос (Санскрит телендә: Падма (символ)) һәм сөңге (Санскрит телендә: Шула белән сурәтләнә. Ул атлана торган хайван булып (Санскритча: Ваһана) тәкә тора. Ул (Сишәмбе) идарәчесе булып тора.^[14]

Башка исемнәре

Марс (Мангала) шулай ук атала:

Ангарака (अङ्गारक) – кызыл булган берәү
Рактаварна (रक्तवर्ण) – төсе кан кебек булган.^[15]
Бһаума (भौम) – Бһуминың улы.
Лоһитанга (लोहिताङ्ग) – кызыл тәнле (Лоһа шулай ук тимерне аңлата, шулай ук тимер тәнле дигәнне аңлата).
Куджа (कुज) – Җирдән туган.
Бһа (भ) - балкучы.^[16]

Мангала шигырьләре

Мангала сүзе борынгы булып тора ул беренче мәртәбә Ригведада пәйда була (безнең эраның 1000-енче елга кадәр), һәм грамматик Патанджали (безнең эрага кадәр~2-енче гасыр) тарафыннан искә алына, әмма астрологик төшенчә буларак түгел, ә әдәби эшләрдә "алкышлы-уңышлы" (сиддһа) структурасында. Панини шулай ук I.3.1 шигырендә охшаш контекстта искә ала.^[17]

Искәрмәләр

↑ ^1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 ^1,4 Roshen Dalal (2010). Hinduism: An Alphabetical Guide. Penguin Books India. p. 240. ISBN 978-0-14-341421-6. https://books.google.com/books?id=DH0vmD8ghdMC&pg=PA240.
↑ ^2,0 ^2,1 ^2,2 Ebenezer Burgess (1989). P Ganguly, P Sengupta. ed. Sûrya-Siddhânta: A Text-book of Hindu Astronomy. Motilal Banarsidass (Reprint), Original: Yale University Press, American Oriental Society. pp. vii–xi. ISBN 978-81-208-0612-2. https://books.google.com/books?id=W0Uo_-_iizwC.
↑ Lionel D. Barnett (1994). Antiquities of India: An Account of the History and Culture of Ancient Hindustan. Asian Educational Services. pp. 190–192. ISBN 978-81-206-0530-5. https://books.google.com/books?id=x40mwFwgK44C&pg=PA190.
↑ Ebenezer Burgess (1989). P Ganguly, P Sengupta. ed. Sûrya-Siddhânta: A Text-book of Hindu Astronomy. Motilal Banarsidass (Reprint), Original: Yale University Press, American Oriental Society. pp. ix-xi, xxix. ISBN 978-81-208-0612-2. https://books.google.com/books?id=W0Uo_-_iizwC.
↑ J Fleet (1911). Arbhatiya. Cambridge University Press for the Royal Asiatic Society. 794–799. https://books.google.com/books?id=1LssAAAAIAAJ.
↑ ^6,0 ^6,1 Ebenezer Burgess (1989). P Ganguly, P Sengupta. ed. Sûrya-Siddhânta: A Text-book of Hindu Astronomy. Motilal Banarsidass (Reprint), Original: Yale University Press, American Oriental Society. pp. 26–27. ISBN 978-81-208-0612-2. https://books.google.com/books?id=W0Uo_-_iizwC.
↑ Richard L. Thompson (2004). Vedic Cosmography and Astronomy. Motilal Banarsidass. pp. 88. ISBN 978-81-208-1954-2. https://books.google.com/books?id=9oi64rTVwNMC&pg=PA88.
↑ Linda T. Elkins-Tanton (2006). Mars. Infobase Publishing. pp. v–vi. ISBN 978-1-4381-0726-4. https://books.google.com/books?id=eJ3y870Hxp4C.
↑ Yukio Ohashi, 1999, 719–721 битләр.
↑ Pingree, 1973, 2–3 битләр.
↑ Erik Gregersen (2011). The Britannica Guide to the History of Mathematics. The Rosen Publishing Group. p. 187. ISBN 978-1-61530-127-0. https://books.google.com/books?id=qZ3zVmLUcjcC.
↑ James Lochtefeld (2002), "Jyotisha" in The Illustrated Encyclopedia of Hinduism, Vol. 1: A–M, Rosen Publishing, [[Махсус:Китап чыганаклары/[[[{{{lc}}}|просмотр]]] [[{{fullurl:{{{lc}}}|action=edit}} править]] [[{{fullurl:{{{lc}}}|action=history}} история]] [[{{fullurl:{{{lc}}}|action=watch}} следить]] [обновить]|ISBN 0-8239-2287-1]], pages 326–327
↑ Nicholas Campion (2012). Astrology and Cosmology in the World’s Religions. New York University Press. pp. 110–111. ISBN 978-0-8147-0842-2. https://books.google.com/books?id=MxSr1NT3BLoC. 2023 елның 7 март көнендә архивланган.
↑ Mythology of the Hindus, Charles Coleman, p. 132
↑ Turner, Sir Ralph Lilley (1962). aṅgāraka 126. A comparative dictionary of the Indo-Aryan languages. London: Oxford University Press. Digital Dictionaries of South Asia, University of Chicago. әлеге чыганактан 2011-08-22 архивланды. 21 February 2010 тикшерелгән. “aṅgāraka 126 aṅgāraka '(hypothetical) red like embers', masculine 'charcoal'. 2. masculine 'the planet Mars'. [áṅgāra -- ]1. Pali aṅgāraka -- 'red like charcoal'; Sanskrit aṅārī 2. Pali aṅgāraka -- masculine 'Mars',; Sanskrit aṅāro masculine Tuesday.”
↑ Gopal, Madan (1990). K.S. Gautam. ed. India through the ages. Publication Division, Ministry of Information and Broadcasting, Government of India. p. 75. https://archive.org/details/indiathroughages00mada.
↑ Walter Slaje (2008). Abhandlungen für die Kunde des Morgenlandes. Otto Harrassowitz Verlag. pp. 22–24. ISBN 978-3-447-05645-8. https://books.google.com/books?id=fD0Ypvxmzj8C&pg=PA22.

[Dalal2010p240-1] 1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 ^1,4 Roshen Dalal (2010). Hinduism: An Alphabetical Guide. Penguin Books India. p. 240. ISBN 978-0-14-341421-6. https://books.google.com/books?id=DH0vmD8ghdMC&pg=PA240.

[Burgess1989vii-2] 2,0 ^2,1 ^2,2 Ebenezer Burgess (1989). P Ganguly, P Sengupta. ed. Sûrya-Siddhânta: A Text-book of Hindu Astronomy. Motilal Banarsidass (Reprint), Original: Yale University Press, American Oriental Society. pp. vii–xi. ISBN 978-81-208-0612-2. https://books.google.com/books?id=W0Uo_-_iizwC.

[3] Lionel D. Barnett (1994). Antiquities of India: An Account of the History and Culture of Ancient Hindustan. Asian Educational Services. pp. 190–192. ISBN 978-81-206-0530-5. https://books.google.com/books?id=x40mwFwgK44C&pg=PA190.

[4] Ebenezer Burgess (1989). P Ganguly, P Sengupta. ed. Sûrya-Siddhânta: A Text-book of Hindu Astronomy. Motilal Banarsidass (Reprint), Original: Yale University Press, American Oriental Society. pp. ix-xi, xxix. ISBN 978-81-208-0612-2. https://books.google.com/books?id=W0Uo_-_iizwC.

[5] J Fleet (1911). Arbhatiya. Cambridge University Press for the Royal Asiatic Society. 794–799. https://books.google.com/books?id=1LssAAAAIAAJ.

[Burgess198926-6] 6,0 ^6,1 Ebenezer Burgess (1989). P Ganguly, P Sengupta. ed. Sûrya-Siddhânta: A Text-book of Hindu Astronomy. Motilal Banarsidass (Reprint), Original: Yale University Press, American Oriental Society. pp. 26–27. ISBN 978-81-208-0612-2. https://books.google.com/books?id=W0Uo_-_iizwC.

[7] Richard L. Thompson (2004). Vedic Cosmography and Astronomy. Motilal Banarsidass. pp. 88. ISBN 978-81-208-1954-2. https://books.google.com/books?id=9oi64rTVwNMC&pg=PA88.

[8] Linda T. Elkins-Tanton (2006). Mars. Infobase Publishing. pp. v–vi. ISBN 978-1-4381-0726-4. https://books.google.com/books?id=eJ3y870Hxp4C.

[Yukio_Ohashi—1999——719–721-9] Yukio Ohashi, 1999, 719–721 битләр.

[Pingree—1973——2–3-10] Pingree, 1973, 2–3 битләр.

[11] Erik Gregersen (2011). The Britannica Guide to the History of Mathematics. The Rosen Publishing Group. p. 187. ISBN 978-1-61530-127-0. https://books.google.com/books?id=qZ3zVmLUcjcC.

[jameslochtefeldsca326-12] James Lochtefeld (2002), "Jyotisha" in The Illustrated Encyclopedia of Hinduism, Vol. 1: A–M, Rosen Publishing, [[Махсус:Китап чыганаклары/[[[{{{lc}}}|просмотр]]] [[{{fullurl:{{{lc}}}|action=edit}} править]] [[{{fullurl:{{{lc}}}|action=history}} история]] [[{{fullurl:{{{lc}}}|action=watch}} следить]] [обновить]|ISBN 0-8239-2287-1]], pages 326–327

[13] Nicholas Campion (2012). Astrology and Cosmology in the World’s Religions. New York University Press. pp. 110–111. ISBN 978-0-8147-0842-2. https://books.google.com/books?id=MxSr1NT3BLoC. 2023 елның 7 март көнендә архивланган.

[14] Mythology of the Hindus, Charles Coleman, p. 132

[15] Turner, Sir Ralph Lilley (1962). aṅgāraka 126. A comparative dictionary of the Indo-Aryan languages. London: Oxford University Press. Digital Dictionaries of South Asia, University of Chicago. әлеге чыганактан 2011-08-22 архивланды. 21 February 2010 тикшерелгән. “aṅgāraka 126 aṅgāraka '(hypothetical) red like embers', masculine 'charcoal'. 2. masculine 'the planet Mars'. [áṅgāra -- ]1. Pali aṅgāraka -- 'red like charcoal'; Sanskrit aṅārī 2. Pali aṅgāraka -- masculine 'Mars',; Sanskrit aṅāro masculine Tuesday.”

[16] Gopal, Madan (1990). K.S. Gautam. ed. India through the ages. Publication Division, Ministry of Information and Broadcasting, Government of India. p. 75. https://archive.org/details/indiathroughages00mada.

[Slaje2008p22-17] Walter Slaje (2008). Abhandlungen für die Kunde des Morgenlandes. Otto Harrassowitz Verlag. pp. 22–24. ISBN 978-3-447-05645-8. https://books.google.com/books?id=fD0Ypvxmzj8C&pg=PA22.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]