Маздакизм

Маздаизм белән бутамаска

Маздакизм
... хөрмәтенә аталган	Маздак

Маздакизм (маздекизм; зендицизм) — иртә урта гасырлар чорында Иранда һәм кайбер күрше илләрдә таралган дини-фәлсәфи тәгълиматы.

Барлыкка килүе

Маздакитлар хәрәкәте җитәкчесе Маздак исеме хөрмәтенә аталган (гәрчә тәгълимат үзе әле III гасыр ахырында колач алучы манихейлык тәэсире белән барлыкка килгән). Тәгълиматның нигезләүчесе Фарс провинциясенең Феса шәһәреннән Зәрдөштлек каһине Зардушт-и Хурракан булып тора, моннан бу тәгълиматның башка атамасы — «зардуштакан».

Тәгълиматы

Маздакизм нигезендә гностиклар Карпократ һәм Иранга 300 елда күчкән римлы Бундос фикерләре яткан. Маздакизмның төп постулаты дөнья процессының нигезендә акыллы һәм хаклы рәвештә гамәл кылучы якты һәм хаос һәм очраклылыкны чагылдыручы караңгы, явыз башлангыч арасында көрәш яткан һәм бу көрәш котылгысыз (инде “бу дөньяда”) “акыллылык”ның “явызлык” өстеннән җиңүе белән тәмамланачак дип яңгыраган.
Маздакизм Иран һәм Римской империясенең рәт секталарында үзара ярдәм итешү, милек тигезлеге, һ.б. турында фикерләрне үз эченә керткән. “Яхшылык”ка каршы куелган һәм “яманлык” белән тәңгәллештерелгән иҗтимагый тигезсезлекне бетерү, “Ходайдан бирелгән” гомуми тигезлеккә көч кулланып башкаруга чакырып , маздакизм V гасырда Сасанидлар дәүләтендә (490-ынчы еллар башы — 520-нче еллар ахыры) крестьяннарның һәм шәһәр ярлыларының маздакит хәрәкәтенең идеологиясе булып киткән.

Тарихы

Маздакитлар хәрәкәте аны эре аристократия һәм Зәрдөштлек каһинлеге позицияләрен көчсезләтү өчен кулланырга омтылган Сасанид дәүләте патшасы Кавад I тарафыннан якланган булган. 488 елда шаһиншаһ Кавад I тәхетне биләгән һәм шул ук елны шимбә көнендә 21 ноябрьдә Маздак тәгълиматының дәгъвасын башлый. Ул булуда хәрәкәт тарафдарлары мөһим административ постларга утырган, ә Маздак үзе дәүләттә иң югары постларының берсенә билгеләнгән булган. Маздакитлар аксөякләрнең милкен тартып ала һәм мохтаҗларга тапшыра башлаган. Реформалар белән риза булмаганнар явызлык тарафдарлары дип игълан ителгән булган һәм маздакитлар тарафыннан террорга дучар булган. Маздак тарафыннан 497 елда традицион никах турында законнарны кире кагудан соң аксөякләр заговор корган һәм 499 елда году свергла Кавадны төшергән, ул Анхуш кальгасында әсир булган, ә Иран тәхетенә аның энесе Җамасп утырган. Шулай да, Кавадка әсирлектән йөгерә алган, шуннан соң ул 501 елда яллы эфталит гаскәриләре белән илгә кайткан, энесе Җамаспны төшергән һәм аксөяк заговорчыларны үлем җәзасына тарткан. Тәхеткә кайтуыннан соң Кавад әкренләп маздакитлардан читләшә башлаган, гәрчә ачык аерылу өчен көчләре җитәрлек булмаган. Маздакитларның чикләнмәгән диктатурасыннан куркып, түрәләр һәм Зәрдөштлек каһиннәре шаһ белән шура ясауга барган. Кавад ягына Кече Азиядән җиңү белән кайткан Иран гаскәре дә баскан. В 528 елда дини диспут вакытында Маздак, аның сектасының өсте, һәм шулай ук күп сан рәт маздакитлар тотылган һәм җиргә башларын аска куеп тереләй күмелгән булган. Маздакизмны кабул иткән Кавадның олы улы патшазадә һәм тәхет варисы Кавус үтерелгән җәбернең инициаторы булып игълан ителмәгән әтисенең яклавы белән шаһның кече улы патшазадә Хөсрәү Ануширван булган.
Маздакитлар җәмәгатьләре Иранда, Урта Азиядә, Кавказ артында XIV гасырга үк кадәр сакланган булган. Маздакизм фикерләре урта гасырлар чоры Шәрыкъның күп халык хәрәкәтләрендә кулланылган булган.