Галәмнең тарихы
Галәмнең тарихы яки Космогония (грек. κοσμογονία, κόσμος — Галәм, γονή — туу) — галәми җисемнәр һәм аларның системалары: йолдызлар, йолдызлар тупланышлары, томанлыклар, Кояш системасы, планеталар, иярченнәр, астероидлар, кометалар, метеоритлар хасил булуын һәм үсешен тикшерүче фән.
Галәмнең тарихы | |
Галәмнең тарихы Викиҗыентыкта |
Космогоник процессларны өйрәнү - астрофизиканың максатлары берсе.
Заманча фәнни космогония астрофизикага таянып, Галәмнең барлыкка килүен, шул исәптән бар астрономик объектлар хасил булуын тикшерә.
Космология бүгенге Галәмнең төзелешен, үзгәрешләрен тикшерә, ә Космогония Галәмнең барлыкка килүен өйрәнә.
Фәнни космогоник тәгълиматлар
үзгәртүГомум кабул ителгән заманча космогоник һәм космологик гөмән — Зур Шартлау теориясе булып тора, кайбер галимнәр Big Bang инглиз сүзләре өчен татар телендә Зур Бәрү — дөресрәк тәрҗемәсе булып саныйлар, чөнки әлеге процесс гади шартлауга охшаш булмаган.
1948 елда эшкәртелгән Стационар Галәм теориясе реликт нурланышны ачканнан соң, үз тарафдарларын югалткан диярлек.
Галәмнең яше
үзгәртүГаләмнең яше — Зур Шартлаудан соң узган вакыт. Заманча фәнни исәпләүләргә караганда (WMAP9 нәтиҗәләре) Галәмнең яше 13,830 ± 0,075 млрд ел тәшкил итә. «Планк» телескоп-иярчене буенча Галимнең яше 13,798 ± 0,037 миллиард ел тәшкил итә.
Галәмнең эволюциясе
үзгәртүЗаманча фәнни караш түбәндәге теорияләргә таяна:
- Фридманның киңәю теориясе
- Зур Шартлау теориясе (Кайнар Галәм теориясе)
- Инфляция теориясе
- Зур масштаблы стуктура формалашуы теориясе
- Йолдыз төрләре теориясе
Галәмнең тарихы түбәндәге дәверләргә бүленә:
- Планк дәвере — әлеге чордан бирле заманча физика эшли башлый. Бу дәвердә Галәмдә матдә энергиясе ~1019 ГэВ, тыгызлыгы ~1097 кг/м³, температурасы ~1032 К булган. Галәм бик бериш, изотроп, югары энергия тыгызлыклы мохит булган. 10−43 секундтан соң, әлеге дәвер тәмамланган һәм гравитацион тәэсир итешү бүтән фундаменталь тәэсир итешүләрдән аерылган.
- Инфляцион дәвер — әлеге чорда Галәмнең зурлыгы бик тиз арткан, ахырында Галәм бик кайнарланган.
- Нурланыш өстен булу дәвере — Башлангыч Галәмнең төп дәвере: температура кими барган, нәтиҗәдә электрозәгыйфь тәэсир итешү көчле тәэсир итешүдән аерылган, соңрак кварклар хасил булган, нуклеосинтез чорында гадәттәге химик элементлар формалашкан.
- Матдә (тузан) өстен булу дәвере. Шул чорның башында электромагнит нурланышы матдәдән аерылган һәм реликт фон барлыкка килгән. Соңрак караңгы гасырлар барган, алар тәмамланганнан соң беренче йолдызлар нурланышы янә матдәне ионлаштырган.
- Λ-өстен булу дәвере. Заманча дәвер.
Тереклекнең хасил булуы — Галәмнең киләсе дәвере, хәзер матдә үз-үзен оештыра ала.
Дәвер | Эволюция | Һаббл даимие |
---|---|---|
Инфляцион | ||
Нурланыш өстен булу | ||
Тузан дәвере | ||
-өстен булу |
WMAP һәм Planck буенча космологик параметрлар | ||
---|---|---|
WMAP | Planck | |
Галәмнең яше t0 млрд.ел | 13.75±0.13 | 13.81±0.06 |
H0 км/с/МПк | 71.0±2.5 | 67.4±1.4 |
Моны да карагыз
үзгәртүӘдәбият
үзгәртү- Космогония / Б. Ю. Левин, С. Б. Пикельнер // Конда — Кун. — М. : Советская энциклопедия, 1973. — С. 251-254. — (Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров ; 1969—1978, т. 13).
- Космогония / Е. Л. Рускол // Конго — Крещение. — М. : Большая Российская энциклопедия, 2010. — С. 431-433. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. *Ю. С. Осипов ; 2004—, т. 15). — ISBN 978-5-85270-346-0.
- Хромов Г. С. Планетарные туманности: Физика. Эволюция. Космогония. — М. : Наука, Глав. ред. физ.-мат. лит., 1985. — 296 с. — УДК 523.85.22(G).
Сылтамалар
үзгәртү- Забытый соперник Большого взрыва Алексей Левин «Популярная механика» № 5, 2006
- Загадочная Вселенная 2017 елның 29 март көнендә архивланган.
- Вселенная до горячей стадии
- Ранняя Вселенная
- Реликтовое излучение
- Ранняя Вселенная
- Томилин К. А. Фундаментальные физические постоянные в историческом и методологическом аспектах. 2014 елның 14 июль көнендә архивланган. М.: Физматлит, 2006, 368 с. (djvu)
- Утечка галактик объяснена работой вселенной-сестры 2013 елның 26 декабрь көнендә архивланган.