Выборг замогы
Выборг замогы (фин. Viipurin linna, швед. Viborgs slott) — Фин култыгындагы кечкенә утрауда (170 х 122 м) төзелгән замок. Судагы замок Выборг ныгытмаларының иң борынгысы булып тора — ул XIII гасырга карый. Россиядә бу Көнбатыш Европа урта гасыр хәрби сәнгатенең аз санда сакланган һәйкәлләренең берсе.
| Выборг замогы | |
| фин. Viipurin linna швед. Wiborgs slott | |
| Нигезләнү датасы | 1293 |
|---|---|
 | |
| Нигезләүче | Торгильс Кнутссон[d] |
| Дәүләт |
 Россия |
| Административ-территориаль берәмлек | Выборг |
| Входит в состав списка памятников культурного наследия | список объектов культурного наследия: Выборг (крепости)[d] |
| Мирас статусы | федераль әһәмияттәге Россия мәдәни мирас объекты[d][1] |
 | |
| Ирешү | о. Замковый |
 | |
 | |
| Беренче язма телгә алу | 1293 |
 | |
 Выборг замогы Викиҗыентыкта | |
Тарихы үзгәртү
Выборг замогына шведлар тарафыннан 1293 елда, Карел җиренә өченче тәре походы барышында нигез салына. Урта гасыр рус терминологиясе буенча, бу Бөек Новгородның союздаш корела кабиләләре җире була. 1980 нче еллардагы археологик казу эшләре күрсәткәнчә, элек замок утравында аны алган шведлар тарафыннан җимерелгән карелларның ныгытылган пункты урнашкан булган. Швеция короле Торгильс Кнутссон регенты карары буенча, замок утравында Выборг дигән исем алган куәтле замок төзелгән. Шведлар утрауның калкулык өлешен дивар белән әйләндереп алган, ә үзәктә квадрат таш манара төзегәннәр. Югары дозор һәм сугышчан манара Норвегия короле, Скандинавия крестины Олав Изге хөрмәтенә аталган. Бу манара озак вакытлар Скандинавиянең иң югары донжоны булып саналган. Диварларның калынлыгы 1,5-2 метр тәшкил итә, ә манараның калынлыгы — 4 м., өстән диварлар теләр белән тәмамланган, ә периметр буенча асылмалы агач галерея, хәрби йөреш адым барган. Выборг замогы Выборг ленының үзәгенә, 1710 елга кадәр яуларга бирешмичә, Карел муентыгы җирләренә шведлар йогынтысын таратуның ышанычлы форпостына әверелә.
Новгород Республикасы Карелия җирләрен югалтулары белән килешергә теләми, һәм инде 1294 елда Бөек Новгород дружинасы аны камый, әмма ала алмый. 1322 елда шведларга каршы хәрби поход та уңышсыз була: князь Юрий Даниилович җитәкчелегендәге гаскәр, таш ату машиналары куллануга карамастан, бер ай буе замок диварларын уңышсыз камый. 1323 елда, Новгород һәм Швециянең Орехов тынычлык килешүе буенча, алар арасында чик Сестра елгасы буенча урнаштырыла, Карелия муентыгының бер өлеше Выборг белән бергә Швециягә китә.
1442-1448 елларда король урынбасары Карл Кнутссон Бунде, ул заман хроникалары хәбәр иткәнчә, «ныгытма төзелешенә күп акча сарыф иткән... матур палаталар төзегән, аларның түбәсен япкан, тешле диварлы, матуррак замок та табып булмый...». Утрау периметры буенча «түбән ишегалды» дип аталучы оборона дивары төзелгән. Тышкы дивар сугыш башнялары планында берничә квадрат метрны үз эченә алган. Бунде Швеция короле була, аны урынбасары Эрик Аксельссон Тотт һәм Стурада иске диварларны алмаштыра һәм ныгытмаларны камилләштерә. Рай башнясы планында беренче түгәрәк манара төзелә. Шулай ук рыцар заллары һәм парад бүлмәләре дә яңартыла. Биналарда матур мичләр барлыкка килә, Изге Олаф манараларының диварлары агач панельләр белән тышлана, өске ишегалдына таш җәелә. Эрик Аксельсон Тотт шулай ук замокны 9 башня һәм 2 бастионлы таш дивар, су белән тулган чокыр белән чолгап ала. Иске замок акрынлап ныгытманың тыл позициясенә әверелә.
Җитди төзелеш эшләренең яңа этабы 1556 елда замокка Швеция короле Густав Ваза килгәч башлана. Башнялар һәм биналар яңадан торгызыла. Яр буе линиясе өстәмә рәвештә ныгытыла. 1564 елда баш манара 7нче катка кадәр төзелә. Донжон салуда беренче тапкыр кирпеч кулланыла. Бу чорда алынган манараның йөзе, нигездә, безнең көннәргә кадәр сакланган. Башняның эчке ягы гына үзгәртеп корыла һәм XVII — XIX гасыр янгыннарыннан бик нык җәфа чигүгә берничә тапкыр үзгәрә.
XVI гасыр азагы — XVII гасыр башында замокны ныклап үзгәртеп коралар. Башта агач шканецлар һәм вакытлыча бастион урынына таш белән тышланган валлар корыла, ә соңыннан барлык йорт алды корылмалары да наместник йортына берләшә. Утрауда берничә буа бар, аларның берсендә архитектор Вевель фонтан оештыра. XVII гасырның икенче яртысында тышкы төньяк-көнбатыш дивары буенда таш казармалар төзелә.
1710 елның 12 (23) июнендә, ике айдан артык камалганнан соң, шәһәр Петр I гаскәрләре тарафыннан алына һәм Швециянең соңгы коменданты полковник Магнус Шернстроле җиңүченең рәхмәтенә тапшырыла. Зыян күргән замок интенсив ремонтлана.
1856 елда замокта Саймен каналы ачылу уңаеннан бәйрәм фейервергы оештырыла, янгын чыга. Янгыннан соң замок өч дистә ярым ел буш тора.
1834 һәм 1856 еллардагы янгыннардан соң корылмаларның күп өлеше җимерелгән, ә калганнары складларга үзгәртелгән.. 1860 елда замок рәсми рәвештә саклануга яраксыз дип табылган һәм аны хәрби министрлыкка буйсынудан чыгаралар.
XIX гасыр ахыры — XX гасыр башында архитектор Ю. Аренберг тарихи музей йортында оешма проектын эшләгән, әмма аны тормышка ашыру озакка сузыла һәм ахырына җиткерелми. 1888 елда император Александр III хәрби министрлыкка замокны ремонтларга һәм аны үз ихтыяҗларына яраклаштырырга куша. Замокны масштаблы реконструкцияләү өчен 460 мең сум акча бүлеп бирелгән.
Замокны торгызу һәм реконструкцияләү 1891-1894 елларда Россия хәрби-инженерлык ведомствосы тарафыннан инженер-полковник Э.Лезедов җитәкчелегендә башкарылган.
1939-1944 еллардагы сугышлар вакытында замок бик нык зыян күрми, бары тик берничә янгыннан гына була, һәм җиңүдән соң совет хәрбиләренә тапшырыла.
1964 елда СССР Оборона министрлыгы, архитектор Х.. Потти, сәнгать белгече Е. А. Кальюнди җитәкчелегендә Эстония реставрация идарәсе ансамбльне җентекләп өйрәнгәннән һәм архитектура-археология эшләрен үткәргәннән соң, 1970 елда ачылган булачак музей өчен тапшырылаа. 1999 елдан музей «Выборгский замок» дәүләт музее дип атала.
2017 елдан башлап Выборг замогында 2020-2021 елларда тәмамланачак ремонт-реставрация эшләре бара. Замок утравындагы эшләр 2025-2026 елларга кадәр дәвам итәр дип уйланыла.
2018 елның 5 сентябрендә Выборг замогындагы казу эшләре вакытында археологлар XVI гасыр кирпечен тапканнар.
Чыганаклар үзгәртү
- Выборгский замок от «А» до «Я» / Коллектив авторов; под ред. Ю.И. Мошник. 2-е изд. Выборг: ГБУК ЛО «Выборгский объединенный музей-заповедник», 2018. - 220 с
- Михаил Васильев. Осада и взятие Выборга русскими войсками и флотом в 1710 г. — Москва: Воениздат, 1953. — 104 с.