Бөек берләштерү теориясе

Бөек берләштерү теориясе (инглизчә Grand Unified Theory, GUT) — элементар кисәкчекләр физикасында көчле, загыйфь һәм электромагнит тәэсир итешүләрен бердәм рәвештә тасвирлаучы теорияләр.

Энергия арткан саен көчле, электромагнит, зәгыйфь һәм гравитацион тәэсир итешүләрнең бәйләнеш константалары бер санга омтыла дип фараз ителә

100 ГэВ энергиясендә электромагнит һәм зәгыйфь тәэсир итешүләре бердәм электрозәгыйфь тәэсир итешүгә берләшә.

Бик югары энергиядә (10¹⁴ ГэВ артык) көчле, загыйфь һәм электромагнит тәэсир итешүләре берләшәләр дип фараз ителә.

Бөек берләштерү көчләренең таратучы кисәкчекләр - фаразланыла торган X һәм Y бозоннары булып санала, алар бик зур массасына ия (10¹⁵ – 10¹⁶ ГэВ/с²). Әлеге тәэсир итешүләрне берләштерү өчен протон таркалышы таләп ителә, ләкин әлегә протонның таркалышы табылмаган.

$SU(3)\times SU(2)\times U(1)\,$ . төркемнәрен берләштерү нигезендә бердәм берләштерү булырга мөмкин һәм югары энергиядә әлеге тәэсир итешүләрнең бәйләнеш костанталары бер санга омтылып бара дип фараз ителә.

Бөек берләштерү өчен шартлар Зур Шартлаудан 10⁻⁴³-10⁻³⁶ секундтан соң (13-14 млрд ел элек) булгандыр.

Ләкин күп физиклар гравитация югында тәэсир итешүләрне берләштерү - мәгънәсез булып тора дип саныйлар. Тик дөрес гравитациянең квант теориясе нигезендә кырның бердәм теориясен (барлыкның теориясен) булдыру - бердәм берләштерүгә юл бара дип санала.

Әдәбият

• 'Грэхэм Л. Р.' Глава XI. Релятивистская физика. Теории Великого Объединения // Естествознание, философия и науки о человеческом поведении в Советском Союзе — М.: Политиздат, 1991.
• Г. 'т Хоофт, Калибровочные теории сил между элементарными частицами, «Успехи физических наук», 1981, т. 135, вып. 3, с.379. (перевод статьи из «Scientific American», June 1980, Vol. 242, p. 90.)
• Коноплева Н. П., Попов В. Н. Калибровочные поля. — М.: Атомиздат, 1972.
• Славнов А. А., Фаддеев Л. Д. Введение в квантовую теорию калибровочных полей. — М.: Наука, 1978. — 238 с.
• Сарданашвили Г. А. Современные методы теории поля. 1. Геометрия и классические поля. — М.: УРСС, 1996. — 224 с. — ISBN 5-88417-087-4.
• Сарданашвили Г. А. Современные методы теории поля. 4. Геометрия и квантовые поля. — М.: УРСС, 2000. — 157 с. — ISBN 5-88417-221-4.