Бәхәс:Albert Eynştein
Tulı mäqälä öçen mäğlümat:
2005 – Einstein yılı. Niçek itep Einstein yäşlärne fängä cälep itüdä yärdäm itä? Säläm duslar, bügenge yäkşämbe utırmasında min dönyanıñ bälki dä iñ mäşhür ğalime Albert Einstein turında, häm dä anıñ iseme belän yäşlärne fängä cälep itü tırışlığı turında söyläşergä buldım. 2005 yıl UNESCO tarafınnan dönyada Fizika yılı dip iğlan itelde. Germaniädä bu yıl Albert Einstein yılı bulaçaq. Eş şunda, bıyıl ber yulı ike waqiğa turı kilde: Einsteinnıñ ülüenä 50 yıl, ä anıñ böyek açışlarına 100 yıl tula. Şuşı atnada Germaniädä böyek ğalimne iskä alu tantanaları başlanıp kitte. Alar yıl däwerendä törle illärdä däwam itäçäk. Berlinnıñ tarix muzeyında çığış yasap Germaniä kanslerı Gerhard Schröder, "Einstein üzeneñ fikerläw räweşe belän fändä inqilab yasadı, bar dönyanı üzgärtte. Ruxi bäysezlege, yaraqlaşuğa qarşı buluı belän bar dönya yäşläre öçen potqa äwerelde. Xäzerge zıyalılar da annnan ürnäk alsın ide, ictimaği qarışılıqlardan qurıqmıyça ilneñ säyäsi tormışında äwzemräk qatnaşsın ide", digän süzlär äytte. Parij häm Londonda ütkän çaralarda, töp basım yäşlärne fängä cälep itügä yasaldı. Bu mäsälä xäzer Könbatışta da aktual. Londonnıñ Fän muzeyındağı tamaşa yäşüsmerlär kiçäse räweşendä ütte. Zamança biyülär diseñme, filmnar, kürgäzmälär, computer, sport uyınnarı. Ben Wallace isemle ber yeget xättä velosipedta hawağa sikerep "Einstein saltosı" digän trik yasap kürsätte. Tamaşada tanılğan rapperlar da çaqırılğan ide. DJ Valder isemlese üzeneñ "Einstein (Waqıt citmi)" digän yaña cırın cırlap kürsätte: (audio).
Londondağı Fizika institutınnan Caitlin Watson bu säyer tamaşanıñ maqsatın bolay añlattı:
Audio (Caitlin Watson) "Bezneñ maqsat - fizikağa bitaraf bulğan yäşlärne cälep itü. Bez alar öçen qızıqlı bulğan äyberlär qullanıp, üzläre dä sizmägändä, alarnı fizikağa awıştırabız."
Yäşlärne fängä cälep itü öçen Einstein isemen qullanu oçraqlı tügel. Berençedän anı belmägän keşe yuq. Şögellängän ölkäse şaqtıy qatlawlı bulsa da, Einshtein dönya küläm tanılğan, pop kulturanıñ ber öleşenä äylängän berdän ber ğalimder. Anıñ turında mäzäklär söylänä, sürätläre kiemnärgä töşerelä. Tuzğan çal çäçle Einsteinnıñ telen çığarıp töşkän süräten kürmägän keşe yuqtır. Yäşlärne anıñ näq menä bäysez fiğele, qısalarğa sıymawı, fiker ireklege cälep itä. Äytkändäy, 1905 yılda üzeneñ 3 mäşhür xezmäten bastırğanda aña ni barı 26 yäş bulğan. Işanırlıq tügel, läkin Şveitsariäneñ Bern şähärendä açışlar terkäw bülegendä ğadi xezmätkär bulıp eşlägän, berkemgä tanış bulmağan bu yeget tarixi xezmätlären eşennän buş waqıtında yazıp taşlıy. Ä bit nindi xezmätlär!
Eisteinnıñ Brown xäräkäte teoriäse atom häm molekulalarnıñ barlığın isbatlıy. Fotoelekrik effekt turındağı xezmäte utnı kisäkçä dip qarap bulğanın raslıy. Nixayät, maxsus çağıştırmalılıq teoriäse obyekt tizräk barğan sayın waqıtnıñ aqrınayuın kürsätä. Ul waqıtta bu xezmätlärneñ çın ähämiäten berkem dä añlamıy. 10 yıldan soñ ğomüm çağıştırmalılıq teoriäse tua häm dä energiä belän massanı bäylägän E=mc² digän mäşxür tigezlämä yazıla. Tağın 5 yıldan Einstein Nobel bülägenä iä bula häm bar dönyağa tanıla. Distä yıllar ütkäç, 1948dä ul üzeneñ şuşı açışın menä niçek iskä ala:
Audio (Albert Einstein): "Maxsus çağıştırmalılıq teoriäsennän şul açıqlandı: massa häm energiä berük närsäneñ, fäqät ike törle çağılışı. Ğadi aqıl öçen bu añlayışsız närsä ide. Şunnan soñ, E=mc² digän tigezlämä bik keçkenä massanıñ bik zur külämdä energigä äylänä aluın kürsätte."
Ni öçen bu açışlarnı şul qädäre zurlıylar soñ? London universitetında fizika häm astronomiä bülege citäkçese Robert Lambourne:
Audio (Robert Lambourne): "Einsteinnıñ açışları fizika fänenä qotıçqıç yoğıntı yasadı. Fotoelektrik effekt turındağı xezmäte kvant teoriäsenä etärgeç buldı, bu isä xözerge mikroelektronika sänäğätenä kiterde. Yağni, zamanında Einstein açışları bulmasa, bügenge köndä televizir, radio, xättä computerlar da bälki bulmas ide. Bügen härkem GPS yağni global ezläw sisteması belän tanış. İärçennär yärdämendä eşlägän bu sistema tulısınça çağıştırmalılıq teoriäsenä nigezlängän."
London tamaşasında küñel açqan yäşüsmerlär, bu zamança texnologiälärne qullansa da, ixtimal, alarnıñ başında kem torğanın barısı da şäyläp betermider. Qızıq soraw, menä şuşı Einstein iseme belän ütkärelgän, cır, biyü, velosipedlarda sikerülärdän torğan tamaşağa galim üze rizalıq birer ide mikän? Londondağı Fizika institutınnan Caitlin Watson şiklänmi:
Audio (Caitlin Watson): "Minemçä ul monı yaratır ide. 1905 yılda aña 26 yäş bulğan. Ul zäwıq belän kienüçe zamança yeget bulğan. Küñel açu, şayartunı yaratqan. Minemçä, ul bezneñ yäşlärne fizikağa tartu telägen, monıñ cämğiät öçen mähim ikänen añlar ide."
DJ Valder "Einstein, Waqıt citmi" digän cırında söygän yarıñ belän waqıtnıñ niçek tiz uzuı turında cırlıy. Äytkändäy, bez sudent çağında çağıştırmalılıq teoriäsen şayartıp bolay itep añlatu ğädäte bar ide. Bar närsä, şul isäptän uzğan waqıt ta çağıştırmaça. Misal öçen, şärä kileş qızğan tabağa utırğan keşegä ber minut ta ber kön kebek toyıla. Ä menä, söygän yarı belän waqıt uzdıruçığa ber kön, kiresençä, ber minut kebek.
Tanılğan şamaqay Charlie Chaplin Einshteinğa: mine härkem añlıy, min şuña mäşhür, sine berkem añlamıy, sin şuña mäşhür, digän bulğan. Çınlap ta, çağıştırmalılıq teoriäsenä inde ber ğasır bulsa da, anı töptän belüçelär bik az, çönki monıñ öçen maxsus äzerlek kiräk, ul şaqtıy qatmarlı närsä. Şul uq waqıtta, Einsteinnıñ üzen belmägän keşe yuq. Monıñ säbäbe närsädä soñ? Ni öçen başqa ber qalim tügel, ä näq menä Einstein şundıy tanıluğa ireşkän? Moña törle añlatmalar bar. Berençedän, çağıştırmalılıq teoriäse qatlawlı bulsa da, nigezdä härkemgä añlaşılğan, bu dönyada bar närsä çağıştırmaça, digän ğadi ber fikerne raslıy.
1933 yılda Einstein Nazi Germaniäsen taşlap Quşma Ştatlarğa kitä. Kemder, anıñ mäşhürgä äylänü säbäben şunda kürä. Yänäse Amerika bükännän dä yoldız yasıy ala.
Säbäpneñ citdiräge dä bar. Bilgele bulğança, Einstein atom bombasın yasawda qatnaşqan ğalim. Nazi Germaniäse höcümennän qurqıp ul amerikan prezidentı Rooseveltqa atom bombası yasarğa täqdim itä. Soñraq moña bik ükenä, pasifistqa äylänä, küpläp üterü qoralın çikläw kiräklege, dönya säyäsäte turında uylana başlıy. Tarixqa anıñ şundıy süzläre kerep qalğan: "Öçençe dönya suğışında nindi qoral qullanılaçağın belmim, läkin dürtençesendä ul moxaqqaq uq häm cäyälär bulaçaq."
Fändä böyek bulsa da, köndälek tormışında Einstein bik ğadi yäşägän. Eşkä kön sayın cäyäwläp, 3 çaqırım ara ütkän, ğadi qunaqxanälärdä tuqtalğan. Ber ük sabın belän yuınğan da, qırınğan da. Ni öçen digändä, minem öçen 2 tör artıq küp dip cawap birgän. Be rtapqır mecenattan 15 meñ dollarğa çek alğaç anı kitabına qıstırıp quyğan... häm onıtqan.
Albert Einstein 1955 yılnıñ 18 aprilendä Prinstonda 76 yäşendä wafat bula. Anıñ köle qayda çäçelgäne äle dä ser bulıp saqlana.
- * *
Bügenge utırmabız axırına yaqınlaştı, qäderle duslar. Bez dönyanıñ mäşhür ğalime Abert Einstein turında söyläştek. Bıyıl anıñ ülemenä 50 yıl, böyek açışlarına 100 yıl tula. Bu uñaydan 2005 yıl Einstein yılı dip iğlan itelde. Äytäse süzegez, fiker, kiñäşläregez bulsa, räxim itegez, İnternettağı adresıbız şul uq: www.azatliq.org Azatlıq dulqınnarında sezne kiläse atnada da kötep qalabız, isän-saw bulığız.
Exists in compliance with Википедия:Латин-Кирил игезәкләр policy, name change history in compliance with Википедия:Тавыш бирү:Иске латин әлифбалы мәкаләләр.