Şotlandiä patşalığı
| |||||
Şotlandiä patşalığı 1190 yılda | |||||
| Başqala | Skun[en] (yaqınça 843—1069)
Danfermlin (yaqınça 1069—1452) Edinburg (1452 yıldan soñ) | ||||
| Tellär | gel’ tele, skots, ingliz tele | ||||
| Din | Rim katoliklığı (1560 yılğa qädär)
Şotlandiä çirkäwe[en] (yepisqopalianlıq[en], presviterianlıq[en]) (1560 yıldan) | ||||
| Şiğär | «In my defens God me defend» («Minem yaqlawımda Xoday mine yaqlıy») | ||||
| Aqça berämlege | Şotlandiä funtı | ||||
| Xalıq | 1,1 mln (1707[1]) | ||||
.svg)
Şotlandiä patşalığı (gel Rìoghachd na h-Alba, skots Kinrick o Scotland, ingl. Kingdom of Scotland) — Tönyaq Awrupada 843 yıldan 1707 yılğa qädär bulğan bäysez däwlät. Anıñ çikläre tarix däwamında üzgärgän, läkin axır çiktä ul Böyekbritaniä utrawınıñ tönyaq öleşen biläp alğan häm Angliä patşalığı[en] belän urtaq çikkä iä bulğan. 1482 yılda Angliä Berwiknı[en] yawlap alğaç, Şotlandiä patşalığı territoriäse xäzergegä turı kilä başlağan — könçığıştan anı Tönyaq diñgez, tönyaqtan häm könbatıştan Atlantik okean, ä könyaq-könbatıştan Tönyaq buğazı[en] häm İrlandiä diñgeze[en] yuğan. 1603 yılda Şotlandiä patşası VI Ceyms[en] Angliä patşası bulğan, däwlätlärne şäxsi uniägä[en] berläştergän. Alar berdäm däwlät bulmağannar, urtaq monarxlı bäysez patşalıqlar bulıp qalğannar. 1707 yılda, Angliä häm Şotlandiä parlamentları Uniä turında akt[en] qabul itkännän soñ, ike patşalıq ber Böyekbritaniä patşalığın[en] oyıştırğan. 1701 yılda Şotlandiä xalqı sanı 1,1 million keşe täşkil itkän[1].
Tarixı
үзгәртүŞotlandiä patşalığı tarixı 843 yılda I Kennet[en][2] piktlar häm skottlar patşalıqların berläştergäç başlanğan[3]. Alba[en] dip atalğan yaña däwlät Klayd[en] häm Fort[en] yılğalarınnan tönyaqta urnaşqan. Yaqındağı territoriälär Şotlandiädän bäysez bulıp qalğan, mäsälän, Stratklayd patşalığı[en], ä xäzerge Lotian[en] häm Skottiş-Borders[en], şul isäptän Edinburg, başta Bernitsiägä[en], annarı Nortumbriägä[en], häm, nihayät, Angliä patşalığına qarağan. Malmsberilı Wilyam[en] buyınça, Tınıçlıq söyüçe Edgar[en] Lotiannı II Kennetkä[en], Kennet aña tuğrılıq antı birü şartı belän birgän[4]. Bu II Kennetnıñ bilämälären könyaqqa Twid[en] yılğasına qädär kiñäytkän.
Norvegiä belän nizağı
үзгәртү1263 yılda Şotlandiä häm Norvegiä ğäskärläre Largs bäreleşendä[en] oçraşqannar. Suğışnıñ näticäse anıqsız bulıp qalğan, ämmä Şotlandiä anıñ näticäläre buyınça Hebrid utrawların quşqan, alar nizağnıñ säbäbe bulğan. 1266 yılda Norvegiä patşası VI Magnus[en] utrawlar östennän Şotlandiä xakimiäten tanığan Pert kileşüwen[en] imzalağan. Şuña da qaramastan, Utrawlar patşalığı[en] faktik räweştä bäysez bulıp qalğan.
İske berläşmä
үзгәртү1295 yılda IV Filipp[en] häm I Con[en] Fransiä-Şotlandiä mönäsäbätlärendä zur rol’ uynağan İske berläşmägä[en] nigez salğan kileşüne imzalağan. Başta ul I Edwardnıñ[en] yawlap alu ambitsiälärennän saqlanu öçen bilgelängän bulğan, ämmä soñraq Angliä Şotlandiä öçen dä, Fransiä öçen dä qurqınıç tudırğan, şuña kürä berläşmä tarqalmağan. Berläşmä Angliä belän Şotlandiäne yaqınaytqan Edinburg kileşüwe[en] arqasında beterelgän.
Bäysezlek öçen suğışları
үзгәртүŞotlandiä bäysezlege öçen suğış[en] waqıtında Sterliñ nığıtması zur strategik ähämiätkä iä bulğan. Anıñ territoriäsendä Sterliñ küpere bäreleşe[en] häm Bennokbörn bäreleşe[en] kebek möhim waqiğalar bulğan. 1320 yılda Şotlandiä dvoränlığınıñ papağa[en] qarşı protestı (Arbrot deklaratsiäse[en]) anı Robert Brüsnı[en] häm anıñ tarafdarların çirkäwdän ayırunı ğämäldän çığarırğa häm Şotlandiä patşasın Angliä patşasına buysındıru turındağı teläsä nindi aktlarnı ğämäldän çığarırğa kündergän, şuña kürä Şotlandiä suverenlığı yañadan Awrupanıñ töp dinastiäläre tarafınnan tanılırğa tieş bulğan.
Tönyaq utrawlar
үзгәртү1486 yılda Şotlandiä territoriäse soñğı tapqır citdi räweştä artqan. III Ceyms[en] Daniäle Margaretqa[en] öylängän häm Orkney[en] häm Şetland[en] utrawların alğan. Alarnıñ ulı IV Ceyms[en] Utrawlar patşalığın tulısınça buysındırğan, alarnıñ xakime II Connı[en] xakimiättän baş tartırğa häm Hebrid utrawların birergä mäcbür itkän.
IV Ceyms
үзгәртүIV Ceyms idäräse mädäni çäçäk atu çorı dip sanala. Şotlandiä Renessans[en] çorına kergän. Uqu häm mäğrifätçelek şartları şaqtıy yaxşırğan, 1413 yılda Sent-Endrüs universitetına[en], 1450 yılda Glazgo universitetına[en] häm 1494 yılda Aberdin universitetına[en] nigez salınğan, 1496 yılda mäğrifät turında qanun qabul itelgän.
XVI ğasır
үзгәртүXVI ğasır protestant reformaları ğasırı bulğan. Ğasırnıñ berençe yartısında Lüter häm Kalvin[en] täğlimatları Şotlandiädä zur yoğıntı yasamağan häm V Ceyms[en] tarafınnan xökem itelgän[5]. Şul uq waqıtta protestant wäğäzçelären cäzalaw xuplaw almağan. İñ bilgeleläre 1527 häm 1546 yıllarda utta yandırılğan lüteran Patrik Hamilton[en] häm kalvinist Corc Wişart[en] oçraqları bulğan. Cäzalap üterülär Hamilton häm Wişartnı şähitlär itkän häm alarnıñ ideyaların taratunı tizlätkän genä.
Şotlandiä çirkäwen reformalaw mäs’äläse buyınça parlament tawış birü ütkärgän, häm küpçelek kalvinlıqnı saylağan, läkin, şulay da, Rim katoliklığı tulısınça beterelmägän häm Şotlandiäneñ tawlı öleşendä köçle bulıp qalğan.
1560 yılnıñ 6 iyülendä Angliä häm Şotlandiäneñ qarşılığın tämamlağan Edinburg kileşüwe[en] imzalanğan. Şul uq yılda Con Noks[en] yoğıntısı astında Şotlandiä parlamentı katoliklıqnı tıyunı häm protestantlıqnı Şotlandiäneñ däwlät dine bularaq qabul itüne iğlan itkän[6].
Şäxsi uniä
үзгәртү1603 yılda Şotlandiä patşası VI Ceyms[en] Angliä patşası bulğan. Şulay itep, Şotlandiä, İrlandiä häm Angliä şäxsi uniägä[en] berläşkännär.
XVII ğasır — tärtipsezleklär häm dini qarşılıq çorı. I Çarlznıñ absolütist säyäsäte Milli kovenant[en] buldıru, Yepiskop suğışları[en], Şotlandiä watandaşlar suğışı[en] häm Öç patşalıq suğışı[en] säbäbe bulğan.
1651—1660 yıllarda Şotlandiäne Corc Monk[en] citäkçelegendäge Oliver Kromwell[en] ğäskärläre okkupatsiälägän.
Monarxiäne torğızu. Danlı inqilab. Yakobitlar
үзгәртүKromwell ülgäç, monarxiä torğızılğan, häm täxetkä II Çarlz[en], ä anıñ ülemennän soñ VII Ceyms[en], anıñ enese utırğan. İke patşa da katolik dinen qabul itkän, şuña kürä Şotlandiädä populär tügel.
1689 yılda III Wilyam[en] häm II Meri[en] Danlı inqilab[en] näticäsendä xakimiätkä kilgännär. İnqilab berençe çiratta Angliä inqilabı buluğa qaramastan, ul şulay uq Şotlandiä tarixına zur yoğıntı yasağan. Şotlandiä parlamentı Wilyam häm Merinı tanağan, ildä VII Ceyms tarafdarları (alar yakobitlar[en] isemen alğan) küp buluğa qaramastan. Alar berniçä kütäreleş kütärgännär, xättä Killikranki bäreleşendä ciñgännär, läkin tizdän kütäreleş başlığı Con Grem häläq bulğan, ä anıñ armiäse Dankeld bäreleşendä ciñelügä duçar bulğan. Wilyam VII Ceymsnı[en] 1690 yılda Boyn bäreleşendä tulısınça ciñgän, ä Glenko suyışınnan soñ Taw klannarı qalğan yulbaşçıları, nihayät, telämäsälär dä, Wilyamğa tuğrılıq antı birgännär.
XVII ğasır axırı — XVIII ğasır başı
үзгәртүBu waqıt Şotlandiä öçen iqtisadi yaqtan awır bulğan. Uñış bulmaw açlıqqa häm depopulatsiägä kitergän. Angliä protektsionizmı Şotlandiä säwdägärlären yaña koloniälärgä kertmägän, ä Angliä tışqı säyäsäte Fransiä belän säwdäne bozğan. Näticädä, küp kenä şotlandlar Olsterğa küçengännär. Şotlandiä parlamentı iqtisadnıñ awır xäle belän bäyle berniçä aşığıç çaralar kürgän, şul isäptän Şotlandiä bankın buldıru. Yaña qanun qabul itelgän, ul xalıq mäğrifäteneñ yaña sistemasın kertkän, Şotlandiäneñ diñgez aryağı säwdä kompaniäse Afrika häm Hindstan belän säwdä itärgä tırışqan, läkin XVIII ğasır başına il haman da krizis xälendä bulğan. İqtisad 1690 yıllarnıñ uñış bulmawı belän genä tügel, ä Daryen proyektınıñ[en] osta bulmağan citäkçelege, kiterelgän tawarlarğa ixtıyac bulmaw, awırular epidemiäläre häm watandaşlar suğışları, şulay uq Ost-Hind kompaniäse, Amsterdamdağı xalıqara finans bazarları häm patşa Wilyam tarafınnan sabotaj belän köçsezlängän. Däwlät bücetınıñ 25% diärlek Daryennı kolonizatsiäläwgä totılğan dip sanala.
Angliä belän berläşüwe
үзгәртүŞotlandiä monarxı VI Ceyms Angliä täxetenä 1603 yılda I Elizabet ülgäç utırğan. Ğomumi monarxqa qaramastan, Angliä häm Şotlandiä ayırım parlamentların häm administratsiäsen saqlap, berdäm däwlät bulmağannar.
VI Ceyms ike ilne berläşterergä (ul monı tormışqa aşıra almağan), şulay uq Şotlandiä tawlarında saqlanğan kelt traditsiälären yuq itärgä niätlägän. Taw klannarı patşağa buysına başlağan, Orkney utrawlarınıñ avtonomiäse beterelgän. İke ilneñ dä parlamentları 1606, 1667 häm 1689 yıllarda Angliä häm Şotlandiäne berläşterü öçen öç tapqır omtılış yasağan.
1702—1707 yıllarda Britaniä säyäsäteneñ töp maqsatı Hannover liniäse buyınça täxet warislılığın tä’min itü bulğan. 1702 yılda patşa Wilyam ülgäç, täxetkä Anna[en] utırğan. 1703 yılda Angliä häm Şotlandiäneñ dinastiä berläşmäse qurqınıçta bulğan — täxet warislığı tärtibe üzgärgän şartlarda, şotlandlar Angliäneñ yaña monarxın tanırğa cıyınmağan. Şotlandiä parlamentı 1701 yılğı Täxet warislığı turındağı aktqa[en] cawap itep 1704 yılğı İminlek turında akt çığarğan, anıñ buyınça, Anna ülgäç, parlament Şotlandiä öçen başqa monarx saylarğa xoquqlı bulğan. Küplär bu aktnı xuplağan, çönki berwaqıt Angliä häm Şotlandiä öçen urtaq bulğan monarx I Çarlz[en] inde şotlandlar qatnaşmıyça inglizlär tarafınnan cäzalap üterelgän bulğan. Zur Awrupa suğışları — İspaniä mirası öçen suğış[en] häm Tönyaq suğış waqıtında möstäqil tışqı säyäsät alıp baru Angliä öçen Şotlandiä täxetendä yakobitlarnı torğızu mömkinlegen, şulay uq Şotlandiäneñ Fransiä yäki Berläşkän provinsiälär Respublikası[en] kebek başqa Awrupa illäre belän xärbi yäki säwdä berläşmäse mömkinlegen añlatqan, bu Angliäneñ çit illärdäge mänfäğätlärenä zıyan kiterergä mömkin. İkençe yaqtan, Daryen proyektı Şotlandiä iqtisadın krizisqa töşergän, häm aña yärdäm kiräk bulğan. Şulay itep, ike däwlät tä berläşmägä omtılğan, ämmä törle säbäplär arqasında.
1706 yılnıñ 22 iyülendä Uniä turında kileşü[en] imzalanğannan soñ, häm parlamentlar Uniä turında akt[en] qabul itkännän soñ, 1707 yılnıñ 1 mayında Angliä häm Şotlandiä patşalıqları berdäm Böyekbritaniä patşalığın[en] oyıştırğannar. Berläşmä kileşüwe buyınça, Şotlandiädä maxsus yuridik sistema häm näseldän kilgän däwlät häm xökem wazifaları saqlanıp qalğan, Lordlar palatasında Şotlandiäne 16 per, ä Cämäğätlär palatasında 45 deputat täqdim itärgä tieş, Şotlandiädä presviterian çirkäweneñ östenlek itüçe urını berketelgän, şulay uq tamğaxanä häm valüta berläşmäse tözelgän.
İskärmälär
үзгәртү- ↑ 1,0 1,1 Tom Devine, Clive Lee, George Peden. The Transformation of Scotland: The Economy Since 1700. — Edinburgh University Press, 2005. — С. 129. — ISBN 978-0-7486-1433-2.
- ↑ Graham Ritchie; Anna Ritchie. Scotland, Archaeology and Early History. — Edinburgh University Press, 1992. — 159 с. — ISBN 978-0-7486-0291-9.
- ↑ Christopher Haigh. The Cambridge Historical Encyclopedia of Great Britain and Ireland. — Cambridge University Press, 1990. — С. 30. — ISBN 978-0521395526.
- ↑ Townsend Warner, George. A Brief Survey of British History. — Hesperides Press, 2006. — P. 46. — ISBN 978-1-4067-2579-7.
- ↑ Clifford, Arthur ed., Sadler State Papers, vol. 1 (1809), 30.
- ↑ The Scottish Reformation. bbc.co.uk. 2015-12-07 тикшерелгән.
Ädäbiät
үзгәртү- Sharpe, R. Peoples and Languages in 11th- and 12th-century Britain and Ireland: Reading the Charter Evidence // The Reality Behind Charter Diplomatic in Anglo-Norman Britain(ингл.) / Broun, D. — Glasgow: Centre for Scottish and Celtic Studies, University of Glasgow, 2011. — P. 1—119. — ISBN 978-0-85261-919-3.
- Sharples, N., and Smith, R., "Norse settlement in the Western Isles" in A. Woolf, ed., Scandinavian Scotland – Twenty Years After (St Andrews: St Andrews University Press), [[Махсус:Китап чыганаклары/[[[{{{lc}}}|просмотр]]] [[{{fullurl:{{{lc}}}|action=edit}} править]] [[{{fullurl:{{{lc}}}|action=history}} история]] [[{{fullurl:{{{lc}}}|action=watch}} следить]] [обновить]|ISBN 978-0-9512573-7-1]].