Gaz

Gaz yäki rix (niderl. gaz, yunança χάος) — matdäneñ dürt agregat xaläteneñ berse, ayırım öleşläre (molekulalar, atomnar, ionnar) arasında bik zäğif bäyläneş köçläre häm zur xäräkätçänlege belän sıyfatlana.

Rix kisäkçäläre xaotik, tärtipsez, irekle räweştä xäräkät itä, häm ber-berse belän bäreleşkännän soñ, alarnıñ xäräkäte üzgärä.

Şulay uq gaz - temperaturası çik noqtanı arttırğan matdä, bu temperaturada gaz qısu sıyıqçanı buldırmıy. Näq ul üzlege belän gaz budan ayırılıp tora, çönki basım artqanda tuyındırılğan bu öleşçä sıyıqçağa äylänä, ä gaz äylänmi.

Totrıqlı sıyıq yäki qatı agregat xäle mömkin bulğan matdälärneñ gazı - bu dip yörtelä.

Sıyıqça kebek gaz ağuçanlıq häm deformatsiägä qarşı toruçanlığı üzleklärenä xas.

Sıyıqçadan ayırmalı bularaq gaz bilgelängän külämgä iä bulmıy häm irekle öslegen buldırmıy, ä böten ütärlek külämne tutırırğa tırışa.

Gaz xaläte - Ğälämdä (yoldızara matdä, yoldızlar, tomanlıqlar, hawa) matdäneñ iñ taralğan xaläte.

Gaz häm gaz qatnaşmaları ximik üzlekläre küp törle - inert gazlardan şartlatqıçlarğa qädär.

Törlär

İdeal' gaz - molekulalar arasındağı tä'sir iteşü tik parlı bäreleşlär bularaq qarala, farazğa nigezlängän, tabiğättä bulmağan gaz, Klapeyron-Mendeleev tigezlämäse belän taswirlana: $PV=\nu \;RT$
Real' gaz - matdäneñ agregat xaläte. Kondesatsiä temperaturası häm çik noqtadan yıraq bulğan xalätlär yaqınça Klapeyron tigezlämäse belän taswirlana.
Van der-Waals gazı - Van der-Waals tigezlämäsenä buysınğan ideal' gaz, molekulalar üzara tä'sir iteşe isäpkä alına.
Plazma - öleşçä yäki tulısınça ionlaşqan gaz

Töp üzleklär

Gaz molekulaları cılılıq xäräkäteneñ töp üzlege - xäräkätneñ tärtipsezlege.

Molekulalar özleksez xäräkäteneñ dälilläre - diffuziä häm broun xäräkäte bulıp tora.

Basım, küläm, kisäkçälär sanı häm temperatura belän taswirlana.

Qatı cisem gazğa äylänüe sublimatsiä dip yörtelä.

Avogadro qanunı

Telägän gazlar bertigez külämnäre bertigez basımda häm temperaturada - bertigez molekulalar sanına iä bula.

Ul qanun 1811 yılda Amedeo Avogadro tarafınnan açılğan. Läkin bu qanun bik qısılğan gazlarnı taswirlamıy.

Matdäneñ molekulär massası mol' (gramnar sanı) belän isäplänä. Avogadro sanı - ber mol'da bulğan molekulalar sanı:

ГОСТ 3651.2-97 buyınça

N_A = 6,0221367 · 10 23 ± 0,0000036 · 10²³ mol⁻¹

CODATA−2010 buyınça

N_A = 6,02214129 · 10 23 ± 0,00000027 · 10²³ mol⁻¹

İdeal' gaz

Klassik ideal' gaz xaläte tübändägeçä tigezlämä belän taswirlana:

pV=nRT=NkT\,

,

gomum gaz qanunı formasında:

{\frac {p\cdot V}{T}}={\text{const}}

,

Monnan Boyl-Marriott, Şarl häm Gey-Lüssak qanunnarı çığarıla:

p={\text{const}}\Rightarrow {\frac {V}{T}}={\text{const}}

— Gey-Lüssak qanunı

V={\text{const}}\Rightarrow {\frac {p}{T}}={\text{const}}

— Şarl qanunı

T={\text{const}}\Rightarrow p\cdot V={\text{const}}

— Boyl-Marriott qanunı

İdeal' gaznıñ eçke energiäse:

U={\hat {c}}_{V}nRT={\hat {c}}_{V}NkT

biredä

${\hat {c}}_{V}$ - maxsus konstanta (3/2 beratomlı gaz öçen)

U — eçke energiä
P — basım
V — küläm
n — matdä miqdarı (mol')
R — gaz daimie
T — abs. temperatura
N —molekulalar sanı
k — Boltsman daimie

Real' gaz

Real' gaz - gaz molekulaları arasında üzara tä'sir iteleşe isäpkä alına. Molekulalar arasında üzara tä'sir iteleşe R ≤ 10⁻⁹ m arada kürenä.

1873 yılda Van der-Waals real' gaz öçen yaqınça tigezlämä täqdim itä:

\left(p+{\frac {m^{2}}{\mu ^{2}}}{\frac {a}{V^{2}}}\right)\left(V-{\frac {m}{\mu }}b\right)={\frac {m}{\mu }}RT

a - molekulalar arasında üzara tartım köçen isäpkä ala
b - gaz molekulalarınıñ küläme

Sıltamalar

Перельман Я. И. Занимательная физика. — Москва: Наука, 1979. — Т. 2.
Элементарный учебник физики / Под ред. Ландсберг Г. С.. — Изд. 8-е. — М.: Наука, 1972. — Т. 2. — С. 230—268.
ГОСТ 30319.1-96. Газ природный. Методы расчета физических свойств. Определение физических свойств природного газа, его компонентов и продуктов его переработки