Harmonika

Harmonika yä iren ğarmunı - kompakt kesäle tınlı muzıkal qoral.

Tarix

Kristian Fridrix Lüdvig Buşman tarafınnan 1821 yılda uylap tabıla. Harmonikanıñ berençe ürnäge – Könçığış tın organı. Tınlı organnar häm harmonika "telçekle" qorallarğa qağılalar. Berençe tapqır Könçığış tınlı organ Awrupağa Qıtaydan 18 yöz urtalarında kilgän. Bu qoral 17 törle ülçämle bambuk köpşälärdän torğan. Här köpşädä munştuklärgä berketelgän baqır telçelklär urnaşılğan. Buşmannıñ aura digän 15-tişekle plastin küreneşle dönyada berençe harmonika kamertonğa bigräk oxşağan. 1826 yılda Rixter isemle Bohemiale 10-tişekle häm 20-telçekle harmonikanı eşläp çığarğan. Här tişektä sulış alu häm çığaru öçen ayırım telçek urnaşılğan. Bu küreneş standart bulıp taralğan. Almança bu qoral Mundharmonika atala başlağan. 1857 yıldan harmonikalarnıñ iñ ere eşläp cığaruçı Matthias Hohner nigezlägän şirkäte sanala. 1862 yılda Hohner Amerikannarnı harmonika belän tanıştırğan. 1879 yılda Hohner yılğa 700.000 qoral çığara. 20 yöz başlarında yılda 5 million harmonika çığa inde. Berençe Bötendönya Suğışı waqıtında Alman şirkätläre harmonikanı doşmannar arasında tarata almıy. Mäsälän, Frantsiä öçen "l'Epatant" häm "La Marseillaise" modelläre, Anglia öçen "King George" häm "Alliance Harp", Miksikä öçen "El Centenario" h.b. Üz soldatlarğa "Kaiser Wilhelm" kebek harmonikalar da taratalar. Harmonikanıñ berençe audioyazmalar 1920 yıllarda yasalğan. Böyek Depressiä çorında bu qoral AQŞnıñ tönyaqtan başqa öleşlärenä säyäxät itkän. Çikago şähärendä Afroamerikannar mädäniätendä ul zur öleş alğan. Monda ul Mississippi saksofonı bulıp yörgän. Bu xäldä harmonikada orkestr akkompanimentı belän başqarğannar. 1950 yıllarda rock-n-roll harmonikalarğa yaña tormış birä. Xäzer bu qoral törle muzıkal' yünäleşlärdä qullanıla.

Statistik mäğlümätlär buyınça Amerikada 40 million keşe häm Kanadada da 5 million keşe bu qoralda uyniy. Harmonikanı törle stillärdä qullanıp bula: klassik, jazz, blues, rock yä xalıq köyläre (mäsälän, kantri). Törle tellärdä harmonika başqaça dip atala: Almança ul Mundharmonika, Fransuzça harmonica a bouche, İtaliança armonica a bocca, İspança armonica, İnglizçä - harmonica, mouth organ, French harp, harp.

Tözeleşe

Qoral nigeze ike plastin, plastinnärdä telçelklär urnaştırila. Bu ike plastin korpusta urın ala, korpusnı ike qapqaç yaba. Här plastindä törle ülçämle tişeklär bar, alar östennän ber oçqa telçeklär berketelälär. Hawa ağımı, korpusqa yä korpustan yünältelgäç, telçeklär östennän yöri häm anlarnıñ vibrasiä yasıy. Läkin harmonika tawışları – telçeklär tawışları tügel. Telçek häm tişek qırıyı arası bik keçkenä. Qaltırawçı telçek tişekkä kilgäç, tişektäge hawa ağımnı tuqtata. Tişektän kilgär, telçek hawağa qabat yul birä. Dimäk, harmonika tawışı – tuqtatılğan hawa ağımını çığarılğan tawış. Tawışnıñ yışlığı telçek qaltıru yışlığına bäyle bula. Harmonikada tawış köçäymi: rezonator yuq. Tawış korpus materialına bäyle dilär, läkin ayırmasın täcribäle belgeçlär genä añlıylar.

Harmonika törläre

Diatonik harmonikalar

Diatonik harmonikalarda diatonik köyläneş genä bar. (mäs., C D E F h.b), şundıy harmonika yarımtonnar çığara almıy. Diapazonı 3 oktavağa qädär. 3 köylänü dä bar: yalğız, tremolo häm oktav. Här tişektä ike telçek, berençe sulış aluda, ikençe sulış çığuda eşli. Här telçek üz yuğarılıqqa salına.

Ürnäklär: sifer – tişek numerı, () – sulış alu.

Jingle Bells:

5 5 5   5 5 5   5 6 4 (4) 5   (5) (5) (5) (5) (5) 5 5 5 5 (4) (4) 5 (4)   6

Xromatik harmonikalar

Bu harmonika töre yarımtonnar belän uynarğa mömkinlek birä. Şundıy qoral "Hohner" tarafınnan 1920 yılda täqdim itelgän. İke töre dä bar: solo öçen häm akkompanement öçen. Berençedä yarımtonnar slayder isemle maxsus töymä yärdämendä çığarıla. Slayder korpusınıñ yağında yurnaşqan, slayder'nı basqaç, yarımtonnar buldırıla, başqa xäldä – diatonik tonnar çığarıla. Şundí harmonika diapazonı 2-4 oktava.

Akkompaniment öçen 48-akkordlı harmonika qullanıla. Bu "Hohner The 48 Chord" isemle model dönyada iñ zur harmonika bula. Anda 96 ike iñle tişek, 384 telçek. Ozınlığı – 58,4 cm.

Harmonika satuda

Harmonikanıñ modelläre häm markaları bik küp: Seydel, Hohner (dönyada iñ populär) (Almanıä), Suzuki, Tombo, Yamaha (Yapunstan), Huang, Leo Shi, Suzuki, Hohner (Qıtay) wä Hering (Bräzil). İñ arzanı – 200 sum, iñ qıybatı - 200$ (Filisko). Xäzerge kön harmonika modlı tormışnıñ atributlardan berse.

Harmonika uynawçılar

Blüz

Ğädäti

Modern

Blüz-rok

Kantri

Cazz

Folk-rok

Ritm-en-blüz

en:Stevie Wonder
Tulıraq isemlek öçen İngliz versiäne küregezçe
Harmonica's blog 2007 елның 4 гыйнвар көнендә архивланган.