Чичен-Ица

Чиче́н-Ица́ (испан телендә: Chichén Itzá, нахуатль телендә: Chichen Itzā, юкатек телендә: Chi’ch'èen Ìitsha) — майяларзың сәяси һәм мәдәни үзәге. Мексикада Юкатан ярымутравының төньягында, Мерида каласыннан көнсыгышка кадәр 120 километр ераклыкта урнашкан. Ица кавеменең изге каласы.

Чичен-Ица
Нигезләнү датасы	455
ХФӘ билгесе	tʃiːˈtʃɛn iːˈtsɑː
Мәдәният	Майя
Дәүләт	Мексика
Административ-территориаль берәмлек	Юкатан (штат)
Урын	Chichén-Itzá[d]
Гамәлдән чыгу датасы	1178
Мирас статусы	Бөтендөнья мирасы һәм Cultural property under special protection[d]
Бөтендөнья мирасы исемлегенә кертелү критерие	(i)[d], (ii)[d] һәм (iii)[d]
Чичен-Ица Викиҗыентыкта

2007 елда New Open World Corporation оешмасы тарафыннан уздырылган сорау нәтиҗәләре буенча, кала дөньяның җиде яңа могъҗизасы дип танылган.

Атамасы

Майя телләрендә Чичен-Ица «Ица коесының (чичмәсенең) тамагында» яки «су сихерчеләре коесының авызы» дип аңлатыла. Чи — «авыз» ягъни «[берәр нәрсәнең] чите», ә чен кое/су чыганагы дигәнне аңлатуы мөмкин. Ица кавеме бер чорда кала тирәли урнашкан төбәктә сәяси һәм икътисади өстенлеккә ирешкән. Ица атамасы мөгаен «сихерче, тылсымчы» дип, ә аныграк иц — «сихерче» һәм xa — «су» дип аңлатыла.

Чилам-Балам кодексында каланың башка атамасы күрсәтелә, бәлки ул Ица гегемониясе башланганга кадәр кулланылган. Ләкин орфография кагыйдәләре азаккача ачыкланып бетмәгәч, берничә юрамасы булган якынса исеме генә билгеле: Юук Ябнал (Җиде бөек йорт), Юук Хаб Нал (Җиде куаклы урын), Юукуабнал (Җиде бөек хаким) һәм Ук Абнал (Абналның җиде юлы). Бу исем майяларның соңгы классик чорының каллиграфик текстында телгә алына.

Тарихы

Обсерватория

Якынча 455 елда нигез салынуы мөмкин. Каланы шартлы рәвештә ике төркемгә бүлергә була. Беренчесенә безнең эраның VI—VII гасырларына һәм майя мәдәнияте чорына караган бина-каралтылар керә. Икенче төркем биналары безнең эраның X—XI гасырларында тольтеклар дәверенә карый.

X гасырда тольтеклар тарфыннан яулап алына. XI гасыр уртасында Чичен-Ица тольтек дәүләтенең баш каласы була. Алга таба өч кала-дәүләтләре — Майяпан, Ушмаль һәм Ицмаль кала-дәүләтләренең Хунак Кеель җитәкчелегендәге берләшкән гаскәре тарафыннан тар-мар ителгән. Испания яулап алуларына карый (XVI гасыр уртасы) Чичен-Ица җимереклекләр рәвешендә була.

1194 елдан соң кала тулысынча бушый. Моңа нәрсә сәбәпче булганы турында анык мәглүматлар юк. Мексика биләмәсенә басып кергән испан яулап алучыларының сәясәте манускриптларны яндыруны һәм майя халкының дин әһелләрен үтерүзе үз эченә алган. Әмма археологлар ачыклавынча, Чичен-Ица XIII гасырда һөҗүмгә дучар ителә һәм талана, шул ук вакытта каланың күрше төбәкләргә иктисади йогынтысы кими башлый, мөгаен, бу кала элитасының тәмамлануына һәм Чичен-Ицаның бөлгенлеккә төшүенә килтергәндер. Мексикага испаннар басып кергәч, алар каланы буш тапкан, ләкин, испан чыганакларына ярашлы, каланың үзендә яки аның тирәсендә майяларның компактлы биләмәләре урнашкан булган. Испания чыганаклары раславынча, кала җимереклекләре индеецлар өчен изге урынга әверелгән.

Сәяси корылышы һәм икътисады

1980-че елларда археологлар соңгы классик чордагы күпчелек калалардан аермалы рәвештә Чичен-Ица бер генә хаким яки династия тарафыннан контрольдә тотылмаган, дигән нәтиҗәгә килгән. Аның урынына совет булган, аның составына элиталы каста вәкилләре кергән. Теория 1990-чы елларда да популяр булып кала, ләкин соңыннан сорау куела, чөнки соңгы вакытта майяларның башка калаларындагы кебек үк традицион идарә итү формасына дәлилләр күбәя.

Чичен-Ица үзенең чәчкә аткан чорында куәтле икътисади держава булып кала, аның йогынтысы майяларның төньяк җирләренә тарала, атап әйткәндә, кала халкы сирәк очраган тау токымнарын һәм металларны — Мексиканың үзәк өлөшендә генә очраган обсидианны һәм көнбатыш-үзәк Америкадан алтынны чыгара алган. Безнең эраның 900 һәм 1050 еллары арасында Чичен-Ица төньяк һәм үзәк Юкатанның икътисадын контрольдә тотучы икътисади державага һәм сәүдә оазисына әверелә.

Архитектура үрнәкләре

Каланың үзәк өлеше схемасы

Чичен-Ица территориясендә берничә тапкыр археологик казу эшләре алып барылган, нәтиҗәдә майя-тольтекларзың архитектура нәтиҗәләре ачыла:

• «Кукулькан храмы» - һәр якта киң баскычлары белән 24 метр биеклектәге 9 баскычлы пирамида;
• 4 баскычлы пирамидада «Яугирләр храмы»;
• «Ягуарлар храмы» (икесенең дә стеналарына бизәк төшерелгән);
• «Караколь» - обсерватория;
• Туп белән уйнау өчен 7 «стадион», алардан «Уэго де Пелота» (сүзгә сүз белән әйткәндә: «Туп белән уйнау өчен зур мәйдан») - майялар тарафыннан булдырылган иң зур уен мәйданчыгы. Аның озынлыгы 135 метр тәшкил итә;
• «Мең колонна төркеме» - туры дүртпочмак барлыкка китерүче 4 колонналарның хәрабәләре;
• Изге сенот - 50 метр чамасы тирәнлектәге табигый кое, ул корбан китерү өчен хезмәт иткән.

Шулай ук үзенчәлекле пластик формаларны стильләштерелгән илаһлар сыннары, үсемлек һәм геометрик орнаментикага бай рельефлар, вак пластика һәм художестволы кәсепләр әсәрләре сакланып калган.

Хәзерге хәле

Чичен-Ица ЮНЕСКО тарафыннан дөньяның мәдәни мирас объекты тип танылган һәм туристлар арасында популярлык буенча Мексикада икенче археологик казылмалар урыны булып тора.

Галерея

• 
  Обсерватория
• 
  Яугирләр храмы
• 
  Туп өчен боҗра
• 
  Изге сенот (кое)

Цомпантли

Чыганаклар

• Andrews, Anthony P.; E. Wyllys Andrews V; Fernando Robles Castellanos {{{башлык}}} (mis) // Ancient Mesoamerica. — Cambridge University Press. — Т. 14. — № 1. — С. 151—156. — ISSN 0956-5361. — DOI:10.1017/S095653610314103X
• Boot, Erik. Continuity and Change in Text and Image at Chichen Itza, Yucatan, Mexico: A Study of the Inscriptions, Iconography, and Architecture at a Late Classic to Early Postclassic Maya Site(ингл.). — Leiden, The Netherlands: CNWS Publications, 2005. — (CNWS Publications no. 135). — ISBN 90-5789-100-X.
• Chamberlain, Robert S. The Conquest and Colonization of Yucatán 1517–1550(ингл.). — Washington D.C.: Carnegie Institution of Washington, 1948.
• Cobos Palma, Rafael. Chichén Itzá: Settlement and Hegemony During the Terminal Classic Period // The Terminal Classic in the Maya Lowlands: Collapse, Transition, and Transformation(ингл.) / Arthur A. Demarest; Prudence M. Rice; Don S. Rice. — paperback. — Boulder, Colorado: University Press of Colorado, 2005. — P. 517—544. — ISBN 0-87081-822-8.
• Freidel, David {{{башлык}}}(ингл.) : journal. — Foundation for the Advancement of Mesoamerican Studies.
• Koch, Peter O. The Aztecs, the Conquistadors, and the Making of Mexican Culture(ингл.). — Jefferson, North Carolina: McFarland & Co., 2006. — ISBN 0-7864-2252-1.
• Landa, Diego de. Yucatan Before and After the ConquestКалып:Ref-und / William Gates (trans.). — Baltimore, Maryland: The Maya Society, 1937.
• Luxton, Richard N. (trans.). The book of Chumayel : the counsel book of the Yucatec Maya, 1539-1638(ингл.). — Walnut Creek, California: Aegean Park Press, 1996. — ISBN 0-89412-244-4.
• Osorio, José León. La presencia del Clásico Tardío en Chichen Itza (600-800/830 DC) // XIX Simposio de Investigaciones Arqueológicas en Guatemala, 2005(исп.) / J.P. Laporte, B. Arroyo y H. Mejía. — Guatemala City, Guatemala: Museo Nacional de Arqueología y Etnología, 2005. — С. 455—462. архив күчермәсе (PDF), Archived from the original on 2011-09-14, retrieved 2022-06-17 CS1 maint: Unfit url (link)
• Piña Chan, Román. Chichén Itzá: La ciudad de los brujos del agua(исп.). — Mexico City: Fondo de Cultura Económica, 1993. — ISBN 968-16-0289-7.
• Restall, Matthew. Maya ConquistadorКалып:Ref-und. — Boston, Massachusetts: Beacon Press, 1998. — ISBN 978-0-8070-5506-9.
• Roys, Ralph L. (trans.). The Book of Chilam Balam of ChumayelКалып:Ref-und. — Norman, Oklahoma: University of Oklahoma Press, 1967.
• Schmidt, Peter J. Birds, Ceramics, and Cacao: New Excavations at Chichén Itzá, Yucatan // Twin Tollans: Chichén Itzá, Tula, and the Epiclassic to Early Postclassic Mesoamerican World(ингл.) / Jeff Karl Kowalski; Cynthia Kristan-Graham. — Washington D.C.: Dumbarton Oaks Research Library & Collection : Distributed by Harvard University Press, 2007. — ISBN 0-88402-323-0.
• Sharer, Robert J.; Loa P. Traxler. The Ancient MayaКалып:Ref-und. — 6th (fully revised). — Stanford, CA: Stanford University Press, 2006. — ISBN 0-8047-4817-9.
• Thompson, J. Eric S.. The Rise and Fall of Maya CivilizationКалып:Ref-und. — Norman, Oklahoma: University of Oklahoma Press, 1966. — ISBN 0-8061-0301-9.

Әдәбият

• Галленкамп Ч. Майя: Загадка исчезнувшей цивилизации / Чарльз Галленкамп; Пер. с англ. В. И. Гуляева. — М.: Наука, 1966. — 216 с. — 40 000 экз.

Сылтамалар

	Чичен-Ица башка проектларда:
	Викиҗыентыктагы медиафайллар?

• Чичен-Ица: история, карты, фотографии и описание главных строений
• Чичен-Ица на сайте «Древняя Мезоамерика» 2013 елның 2 май көнендә архивланган.
• Загадочная Чичен-Ица (Мексика) 2009 елның 25 март көнендә архивланган.