Tatarstan säyäsäte

21. yözgä kergändä Tatarstandağı íctímağí-säyäsi tormış, nigezdä, yuqqa çıqqan diärgä bula.

Taríx

1980. yıllar axırında, Sovet däwlätendä demokratik üzgärtep qorular waqıtında, Tatarstanda küpfirkälelekkä wä törle cämğiäwi oyışmalar barlıqqa kilügä cirlek buldırıla. Tatar íctímağí üzäge (TÍÜ) oyışa häm tiz arada tanıla başlí.

Sovet däwläteneñ Konstítusísınıñ 6. mäddäse yuqqa çığarılğaç häm Tatarstan möstäqillege turında Íğlannämä qabul itelgännän soñ (1990), cömhüriät külämendä íctímağí-säyäsi eşçänlek tağın da canlana töşä. «Íttífaq», «Souverenität» (1990), «Yedinstvo i proğress» (Berdämlek wä täräqqiät», 1993) w.b. (barlığı 30ğa yaqın oyışma) íctímağí-säyäsi xäräkätläre barlıqqa kilä.

Tatarstanda şulay uq bötenräsäy külämendä eş alıp baruçı firkä/xäräkätlärneñ bülekläre - «Partia Rossiyskogo yedinstva i soglasia» (Räsäy berlek häm berdämlek partísı), «Naş dom - Rossia» (Räsäy ul bezneñ yort» imeş), «Regionı Rossii» (Räsäy töbäkläre) h.b. oyışa. Ämma Tatarstannıñ säyäsi tormışında alar zur urın alalar.

1990. yıllar axırında - 2000. yıllar başında Räsäydä firkälär häm íctímağí-säyäsi xäräkätlär - «Yedinstvo» (Berdämlek), «Oteçestvo» (Watan), «Vsá Rossia» (Mintimer Şäymi'neñ, Bötenräsäy) h.b.larnıñ bülekläre cirlegendä elekege komunistlarnıñ bötenräsäy “säyäsi firkä” imeş «Yedinstvo i Otetçestvo - Yedinaya Rossia» (Berdämlek häm Watan - Berdäm Räsäy) barlıqqa kilä. Anıñ YuS räistäşe itep Mintimer Şäymi'ev saylana.

Tatarstanda íctímağí-säyäsi xälätkä öç oppozísíon demokrat köçe sizelerlek yoğıntı yasí. Sul oppozísínı kommunistlar täşkil itä. KPSS häm RSFSR KP eşçänlege tíılğannan soñ (1991), TR Kommunistlar oyışması tözelä (1992). Ul 1993. yılda TR KP dip üzgärtelä. 1997. yılda partída üzara kileşmäwçän törkemnär barlıqqa kilä, partí ikegä bülenä. TR KPneñ ber öleşe RF KPneñ Tatarstan töbäge bülege, ikençe öleşe TR KP (bolşevik'lar) bulıp terkälä.

Tatarstannıñ íctímağí-säyäsi tormışında milli xäräkät tä aktíf eş alıpbara. Bigräk tä 1990. yıllar başında anıñ xalıq arasında äberuyı zur bula. Ul yıllarda íctímağí-säyäsi xäräkätlärdän BTÍÜ, «İttífaq», «Souverenität» oyışmaları äydäp baruçı köçlär bula. Räsäy belän Tatarstan arasında üzara şartnamä tözelgännän soñ (1994), milli xäräkätlärneñ yoğıntısı kimi başlí. Bügenge köndä alardan BTÍÜ genä aktíf eşli.

Tatar xalqın berläşterüdä, anıñ mädäniäten üsterüdä Bötendönya Tatar kongressınıñ Başqarma komitäte zur urın ala. Ul Tatar milli-mädäni möxtäriätläre (2002. yılda barlığı 22) yärdämendä üzeneñ eşçänlegen Räsäy külämendä cäyelderä, şulay uq çit illärdä yäşäwçe Tatarlar belän aradaşlıq eşe alıp bara.

Föderälçelärneñ täwge säyäsi-demokrat xäräkäte - 1990. yıllar başında oyışqan «Demokratiçeskaya partia Rossii» (Räsäy demokratlar firkäse, DPR) bula. Anıñ töp säyäsi yünäleşe - berdäm, bülenmäs Räsäy.

Soñraq «Soglasie» (Berdämlek), «Grajdane Rossiskoy Federatsii» (Räsäy Federasísı İldäşläre) h.b. barlıqqa kilä. 1993. yılda alar «Ravnopravie i zaqonnost'» (Tigez xoquqlılıq häm qanunlılıq) xäräkätenä berläşälär. Ul berläşmägä «Yabloko», «Demwıbor Rossii» (Räsäyneñ demokrat yünäleşle) h.b. xäräkätlärneñ cirle bülekläre kerä. Oppozísída toruçı şuşı xäräkät häm partí wäkilläre üz eşçänleklären koordínasílaw maqsatında «Tügäräk östäl» oyıştıralar.