Tatarstan arxitekturası

Tatarstanda arxitekturanıñ töbäk häm milli ayırımlıqları şähärlär tözeleşendä, arxitektura törlärendä, konstruksiä, stil, sänğätçälek h.b. üzençäleklärendä fänni-ğämäli çağılış taba.

Xalıqnıñ arxitekturadağı milli üzençälekläre ş.u. mädäniätkä dä bäyle. Borınğı däwer arxitekturasına bu yaqlarda yäşägän fin-uğır häm törki qäbilälärneñ iñ ğädi ixtiacların qänäğätländerü öçen tözelgän toraq, xucalıq häm dini qorılmalar xas.

İdel buyı bolğarları İslam dinen qabul itkännän soñ, Urta İdel buylarına möselman illärendäge bina häm qorılmalarnıñ traditsion arxitekturası üzençälekläre ütep kerä (k. Bolğar cämiğ mäçete, Keçe manara, Xan törbäse, Qara saray, Aq saray, Könçığış törbä h.b.), Altın Urda häm Qazan xanlığı zamanında isä ul üzençäleklär nıqlap qanat cäyä.

Arxitektura konstruksiäse üzençälekläre töbäktäge tözü materiallarına (ağaç, aqtaş, balçıq kirpeçe h.b.) häm alarnı qullanu ısullarına bäyle.

Räsäy däwerendä Urıs arxitekturası şähär tözeleşendä yäşäp kilgän cirle üzençäleklärne qısrıqlap çığara, Könbatış Awrupa arxitekturası stilläre östenlek ala (k. Barokko, Klassitsizm). Dini, cämäğät häm toraq binalar qoruda yaña tipologiä xökem sörä (k. Çirkäwlär, Monastırlar).

Milli arxitektura başlıça xalıq arxitekturasında saqlanıp qala (k. Tatar xalı7q arxitekturası).

18 yözneñ 2 nçe yartısında Räsäydä islam dinenä säyäsi mönäsäbät üzgärgännän soñ yañadan mäçetlär salına başlıy. Milli arxitektura ildä xökem sörgän Urıs arxitekturasınıñ yoğıntısında bara (k. Qazan mäçetläre). Şulay da qorılmalarnıñ törlärendä, urın saylawda, stil alımnarında milli tradisiälär saqlana.

18 yözneñ 2 nçe yartısında başqaladan Qazanğa berençe prof. arx. V.İ. Qaftırevnı cibärälär häm ul Qazannıñ berençe general planın tözi.

18 yözneñ axırı - 19 yözneñ 1 nçe yartısında Qazan gubernasında talantlı arxitektorlar: İ.P.Bessonov, F.E.Yemelyanov, M.P. Korinfskiy, P.G. Pyatniskiy, A.İ.Peske, F.İ.Petondi, A.K.Şmidt h.b. eşli. 19 yözneñ 2 nçe yartısınnan Şäreqneñ möselman mämläkätläre arxitekturası yoğıntısı yañadan sizelä başlıy (k. Şamil yortı, Äcem mäçete). Bu yaqlardağı Urıs milli arxitekturasında şul zamandağı mäğlüm ısullar (stil yünäleşläre) üzençälekle qullanış taba (k. Eklektizm, Modern).

19 yözneñ 2 nçe yartısı - 20 yözneñ başında arxitektorlar P.E. Anikin, V.K. Beçko-Druzin, S.V. Beçko-Druzin, P.T. Jukovskiy, F.N. Malinovskiy, K.L. Myufke, İ.N. Kolmakov, K.S. Oleşkeviç, P.İ. Romanov, G.B. Ruş, V.A. Trifonov, L.K. Xrşçonoviç, P.V. Tixomirov h.b. änä şul stil yünäleşlärendä icat itä.

Sovet zamanında İ.G. Ğäynetdinev, M.K. İğlamov kebek berençe professional milli arxitektorlar üsep çığa. Binalarnı yäşäw öçen qulayraq, zur külämle itep häm ber ük stildä qoru ütep kerä başlıy. Şähär arxitekturası tulayım unifikatsiäläwgä qaytıp qala.

20 yözdä sänäğät häm texnikanıñ alğa kitüe näticäsendä yaña tör qorılmalar tözelä. Bu däwerdäge arxitekturanıñ cirle üzençälekläre fäqät binalarnıñ tışqı bizäleşendä çağıla.

Qorılmanı tulayım milli üzençälekle itep tözü awıl cirendä genä saqlana.

Arxitekturanıñ üseşenä arxitektorlar Ä.G. Bikçäntäyev, İ.A. Wäliev, R.M. Mortazin, P.A. Sanaçin, G.İ. Soldatov, R.S. Nasirov, A.A. Sporius, Ä.X. Belostoskaya h.b. zur öleş kertä. S.S. Aydarov isä arxitektura restavrasiäse mäktäben buldıruğa küp köç quya.

1960 yıllar azağınnan alıp Qazannıñ üzendä professional arxitektorlar äzerläw eşe alıp barıla; İ.Ş. Äsädullin, G.A. Baqulin, V.E. Baliskiy, R.V. Bilalov, İ.D. Ğalanin, V.P.Loginov, İ.G. Nurğäliev kebek äydäp baruçı arxitektorlar - Qazan arxitektura-tözeleş akademiäseneñ arxitektura fakultetı şäkertläre.

1990 yıllarda arxitektura-tözeleş ölkäsendä däwlät küzätüe kimi, icadi mönäsäbätkä yul açıla; sovet zamanında ğämäldän çıqqan toraq, cämäğät, dini qorılmalarnıñ tözü törläre kire qayta başlıy. Tatarstanda arxitektura ğileme cirle häm milli üzençäleklärne öyränä häm bu yünäleştäge qazanışlarnı tözeleştä faydalanu mömkinleklären ezli.