Reyxstagnı yandıru

Reyxstagnı yandıru (almança Reichstagsbrand) - 1933 yılnıñ 27 fevralendä bulğan waqiğa Almaniädä natsistlar xakimiäten nığaytuda zur röl uynağan.

Tarix

1933 yılnıñ 30 ğinwarında Weymar Cömhüriäte prezidentı Paul fon Hindenburg Hitlernı reyxskansler itep raslağan.

1 fevral'dä Hitler Hindenburgnı reyxstagnı taratırğa sorıy (Natsist firqäsendä 32% urın ğına bulğan), Hindenburg rizalaşa, yaña saylawlar 5 martqa bilgelänä.

Yanğın

27 fevral'dä kiçke 22 säğättä Reyxstag binası yana başlağan, tik 23:30 säğättä yanğın sünderelä. Yana torğan binada elekke bäysez kommunist Marinus van der Lübbe qulğa alına.

Yanğın urınına Hitler, Göbbels, Papen, şahzadä Günter kilä, alarnı reyxstag räise Göring qarşı ala.

Şul uq waqıtta Hitler reyxstagnı yandıruda kommunistlarnı ğäyeplägän, tüntäreleşkä signal bulğandır dip beldergän.

Tikşerenü

1960 yıllarda Spiegel jurnalı üz tikşerenülären alıp bara häm yomğaq yasıy: van der Lübe yalğız piromaniak bulıp binanı yandığandır, läkin abruylı tarixçılar natsist Karl Ernst citäkçelegendäge şturmoviklar ber alayı cir astındağı yul buyınça reyxstagqa kergänen häm binanı yandırğanın isbatlağannar.

Näticälär

28 fevral'dä Hindenburg "Xalıq häm däwlätne saqlaw turında" färmanın imzalıy, anıñ buyınça şäxes, cıyılışlar, berleklär, süz, matbuğat irege yuqqa çığarıla.

Almaniäneñ Kommunistik firqäse tıyıla
Küp kenä kommunistlar häm sotsalist-demokratlar qulğa alına, şul isäptän reyxstag äğzaları.
Oppozitsiä gäzitlären yabu

Şuña qaramastan natsistlar 1933 yılnıñ 5 martında üzğan saylawlarda ciñä almağannar (647 urınnıñ 288 urını). Natsistlar tağı 81 mandat yuqqa çığara.

Tizdän Natsist firqäsennän tış barlıq firqälär quıp taratıla.

14 iyüldä Natsist-sotsialist firqäse Almaniä berdänber bulırğa mömkin firqä bulıp iğlan itelä.

Leyptsig xökeme

"Dimitrov ğäyepli!", ADC markası

Reyxstagnı yandıruda turıdan-turı E. Torgler, Bolgariä kommunistları Georgiy Dimitrov , V. Tanev, B. Popov ğäyeplänä.

Xökem 1933 yılda Leyptsig qalasında uza.

Näticädä Dimitrov häm Bolgariä kommunistları aqlana, soñraq Mäskäwgä cibärelä.

Van der Lübbe üterelä.

Küp alman kommunistları mäxkämä bulmağanda törmädä qalğan , ä soñraq üterelä, şul isäptän Ernst Telman.

Ädäbiät

http://bse.sci-lib.com/article069358.html Leyptsig xökeme
Kinghoffer, Arthur Jay, & Kinghoffer, Judith Apter. International citizens' tribunals: Mobilizing public opinion to advance human rights. — NY: Palgrave, 2002. — 256 с. — ISBN 0-312-29387-9.
Поджог Рейхстага, или Герострат, агент тирана Сирфакса