|
[[Файл:Hunnen.jpg|200px|thumb|right|Һуннарның [[аланнар]] белән [[сугыш]]лыры]]
[[File:ParthianHorseman.jpg|150px|thumb|[[Ат]] өстеннән [[җәя]]дән ату - һуннарның төп [[сугыш]] техникасы иде.]]
'''Һуннар''' - Нигездәнигездә [[төрки телләр|төрки телле]] кабиләләрдән торган [[күчмә кабилә]]ләр [[берләшмә]]се. Тарихта беренче тапкыр римРим тарихчысы [[ :ru:Публий Корнелий Тацит|Тацит (рус)]] тарафыннан телгә алынган һуннарның [[91 ел]]да [[Каспий диңгезе]] тирәсендә урнашулары, соңрак [[150 ел]]лар тирәсендә Көньяк-Көнчыгыш [[Кавказ]] тирәләрдә яшәүләре билгеле. Шулай ук [[фин-угырлар|фин-угыр]] компоненты да булуы ихтимал. <p>Б.э.к. IX гасырдан ук [[хунну]] исеме белән билгеле булган халык турыдан-туры бәйләнешләре ихтимал дип санала.
[[:en:Priscus|Приск (ингл.)]] һуннарның [[:en:HunnicҺун languageтеле|үз теле (ингл.)]] булуын хәбәр итә; бу мәсьәлә тарихчыларның уртак фикергә килмичә гасырлар буенча бәхәсләшүенә китердекитерә. Һуннар ''илендә'' кулланылган күп телләр арасында, [[халыкара тел|уртак тел]] буларак [[:en:Gothicгот language|готлар теленең (ингл.)теле]]нең киң кулланылганы хәбәр ителә.<ref name=Sinor1990>Sinor, Denis. 1990. The Hun period. In D. Sinor, ed., ''The Cambridge History of Early Inner Asia''. Cambridge University Press. pp. 177-205.</ref> Һуннарның төп сугыш техникасы булган ''[[:en:mountedатлы archer|ат өстеннән җәядән ату (ингл.)укчы]]'' хөҗүмһөҗүм ителгәниткән тарафның күп-санлы [[укчы]]лар яки [[:en:Crossbowmen|арбалетчыларны (ингл.)арбалетчылар]]ны әзерләгәнчегә кадәр тактик өстенлек бирә идебиргән. Шундый көтелмәгән [[һөҗүм]]нәр дәвамында [[сызгыра торган ук]]ларны куллану, практик уңайлылыктан тыш өстәмә [[психология|психологик]] [[корал]] буларак та кулланыла идекулланылган.
Һуннар һәм аларның дәвамчылары күршеләрен җәядән ату сәләтләре белән таң калдырган. [[:en:Procopius]]'ның язулары булган [[:en:Strategicon of Maurice|Strategikon'да (ингл.)]] һәм башка хезмәтләрендә аңлатылганча, [[Рим империясе|римлылар]] үзләренең [[хәрби көчләр]]ен авыр [[пехота]]дан күпләре җәяләр белән коралланган [[кавалерия]]га үзгәртәләр, [[Византия империясе|Византиялылар]] үзләренең кавалериясендә укчы һөҗүм берлекләрен булдыралар.<ref>{{cite journal |first=Charles C. |last=Petersen |title=The Strategikon: A Forgotten Military Classic |work=Military Review |date=August 1992 |url=http://www.au.af.mil/au/awc/awcgate/strategikon/strategikon.htm |accessdate=7 June 2011}}</ref><ref>[[:en:Composite_bow#Laths_stiffening_the_grip]]тан бер өлешенең тәрҗемәсе{{ref-en}}</ref>
== Исемнәре ==
Хилл (2009:453) хәбәр иткәненчә<ref>Hill, John. 2009. ''Through the Jade Gate to Rome: A Study of the Silk Routes during the Later Han Dynasty, First to Second Centuries CE''. BookSurge. ISBN 978-1-4392-2134-1.</ref>:
<blockquote>Термин ''һу/ху/hu'' 胡 [[:en:Han Chinese|Хань ыругы]] кытайлылардан (ингл.)]] булмаган халыкларны билгеләү өчен куллана иде, күбесенчә 'варвар' дип тәрҗемә ителә. Күбесенчә ул Кытайдан төньякка һәм көнбатыш якка таба яшәүче, гадәттә тышкы күренеше белән [[Европеоид раса|Европеоид]] яки өлешчә Европеоид расадан булган халыкларны билгеләү өчен кулланылды.</blockquote>
== Чыгышлары ==
===Традицион Хунну теориясе===
Һуннарның Азиядән чыгышлары турында бәхәсләре 18 гасырда [[:en:Joseph de Guignes]] беренче тапкыр Һуннарны [[:en:Twenty-Four Histories|Кытай чыганаклары (ингл.)]] тасвирлаган [[Хунну]] халкы белән бәйләргә кирәклеген тәкъдим итүеннән бирле бара.<ref name=Thompson1996>Thompson, E. A. 1948. ''A History of Attila and the Huns''. Oxford University Press.</ref> Де Гийнес сәяси берлекләренең генеалогиясенә игътибар итеп, Һуннар чыннан да [[хунну]]ларның физик токымнары булу-булмавына аз игътибар бирде.<ref name="MH1944">[[:en:Otto J. Maenchen-Helfen|Maenchen-Helfen, Otto J.]] ''[[:en:The Legend of the Origin of the Huns|The Legend of the Origin of the Huns]]''. [[:en:Byzantion|Byzantion]], [[1944]]-[[1945]], vol.17, pp.244–251</ref> Шулай да, 18-19 гасырда патшалык иткән [[:en:ethnocentric|этноцентризм (ингл.)]] һәм [[:en:Romantic nationalism|романтик милләтчелек (ингл.)]] контекстында туган фикере ,<ref>[[:en:Michael Kulikowski|Michael Kulikowski]]. 2005. ''Rome's Gothic Wars''. Cambridge University Press.</ref><!--{{rp|52-54|date=November 2012}}--> башкалар тарафыннан кабул ителеп, вакыт узуы белән [[:en:Romantic nationalism|романтик милләтчелек (ингл.)]] һәм [[туранчылык]] фикерләрен дәлилләү өчен үзгәртелде.
<p> 18 гасыр француз төрки дөньясы белгече [[:en:Joseph de Guignes]] фикереннән башлап, 4 гасырда Аурупа чикәренә килеп җиткән Һуннарны [[Монголия]] регионыннан анардан якынча 300 ел элек чыгып киткән [[хунну]]лар белән бәйлиләр. [[:en:Han–Xiongnu War|Хунну-Кытай сугышы (ингл.)]] сәбәпле, хуннуларның төньяк өлеше Төньяк-Көнбатышка таба чигенде; аларның токымнары [[Ауразия]] аркылы күченә алу сәбәпле, Һуннар белән берникадәр мәдәни һәм генетик дәвамчылыклары була ала дип исәпләнелә.<ref name=wright60>[[:en:David Curtis Wright|David Curtis Wright]], [[2011]]. ''[[:en:The history of China|The history of China]]'' [[:en:Santa Barbara|Santa Barbara]]:[[:en:Greenwood|Greenwood]], p.60, 2nd ed. ISBN 978-0-313-37748-8</ref>
<p>Бу теориягә Классик кытай галиме һәм [[:en:Imperial Nanking University|Нанкин император университетының (ингл.)университеты]]ның беренче президенты [[:en:Wei Zhao (Three Kingdoms)|Wei Zhao]] ([[204]]–[[273 ел]]лар) хәбәре дә тәэсире бар: “Хань династиясе заманаларында (б.э.к. 206 - б.э. [[220 ел]]ларда) алар (Һуннар) [[хунну]] 匈奴 дип йөртелә идейөртелгән, шул ук халыкка [[:en:Hunyu]] 葷粥 итеп дә дәшәләр идедәшкәннәр. Шулай ук, [[:en:Xunyu]] 獯粥 аларның борынгы бабалары булган [[:en:Chunwei]] 淳維 исеменең башка бер транскрипциясе генә”.<ref>Wei Zhao et al., ''"Book of Wu"'', p. 2849</ref><ref>Lin Gan 林幹, ''"Xiongnu shiliao huibian 匈奴史料彙編"'', Vol. 1, p. 1, Beijing, Zhonghua Shuju, 1988</ref>
<p>Кытай историографиясендә бу шулай ук Б.э.к. 2 гасыр азагында - 1 гасыр башында яшәгән [[:en:Sima Qian|Сыма Цянь (ингл.)]] исемле кытайлы галименең ''[[:en:Shi Ji|Бөек тарихчы язулары (ингл.)]]'' хезмәтендә, шулай ук [[:en:Ying Shao]] ([[140]]-[[206 ел]]), һәм [[:en:Jin Zhuo]] (3-4 гасыр) тарихчыларының хезмәтләрендә күрсәтелә.<ref>Sima Qian, ''"Shiji"'', Bo-na, 1958, Ch. 110, p. 1a</ref> Бернинди аргументларны китермичә, алар ''Xunyu'' һәм ''[[:en:Xianyun]]'' исемнәре Хань династиясе заманында ''Xiongnu/Хунну'' (匈奴) дип аталган халыкны билгеләү өчен кулланылган дип әйтәләр. Шул ук фикерне [[:en:Tang dynasty]] коментаторы [[:en:Sima Zhen]] (як. 8 гасыр) кабатлый.<ref>Taskin V.S., ''"Materials on history of nomadic tribes in China 3rd-5th cc"'', Issue 3 ''"Mujuns"'', "Science", Moscow, 1992, p. 276, ISBN 5-02-016746-0</ref>
<p>Фонетик эзләнүләре һәм бронзада язуларның чагыштырылуы һәм билгеләрнең үзенчәлекләрен истә тотыпулары [[:en:Wang Guowei]] ([[1877]]–[[1927]]) ''[[:en:Guifang|Guifan]], Xunyu, [[:en:Xianyu]] (鮮虞), [[:en:Xianyun]] (獫狁), [[:en:Jung]], [[:en:Di]]'', һәм ''[[:en:Wu Hu|Hu]]'' исемнәре астында билгеләнгән кабиләләр соңгырак Кытай тарихына ''Xiongnu/[[Хунну]]'' исеме,<ref>Wang Guowei, ''"Guantang Jilin"'' (觀堂集林, Wang Guowei collection of works), Ch.2, Ch. 13</ref><ref>Taskin V.S., ''"Materials on history of nomadic tribes in China 3rd-5th cc"'', Issue 3 ''"Mujuns"'', p. 276</ref><ref>Taskin V.S., 1968, ''"Materials on history of Sünnu"'', "Science", Moscow, p.10</ref> һәм [[Ауразия]] тарихына '''Һуннар''' исеме астында кергән халыкны билгеләү өчен кулланылган дип нәтиҗә ясый.
|
