|
|барлыкка килгән = [[1136]]
|юкка чыккан = [[1478]]
|исеме = НовгородΗyгурыт республикасыҗɵᴍһүриятсы
|үзисеме = НовгородскаяΗyгурытская республикаҗɵᴍһүрият
|карта = Novgorod1400.png
|байрак =
|дин = православ дине, мәҗүси (фин-угырларда)
|мәйдан =
|башкала = НовгородΗyгурыт
|халык = славяннарславәннар, корела, водь, ижора, весь, пермьΠиpeм, мерямерә, самоядь, югра (фин-угырлар)
|валютавалүта = НовгородΗyгурыт гривнасы
}}
[[Файл:Kievan Rus in 1237 (ru).svg|300px|мини|уңда|НовгородΗyгурыт җирләре һәм күршеләре [[1237 ел]]да]]
'''НовгородΗyгурыт республикасыҗɵᴍһүриятсы''' (''русча НовгородскаяΗyгурытская республикаҗɵᴍһүрият'') - рус урта гасырлар дәүләте (1136-1478). [[Киев Русе]] таркалганнан соң барлыкка килгән, [[Иван III]] [[Мәскәү]] кенәзе тарафыннан мәрхәмәтсез рәвештә юк ителгән.
[[Балтыйк]] буеннан [[Урал]] тауларына кадәр җәелгән.
== Тарих ==
[[Файл:Cathedral of St. Sophia, the Holy Wisdom of God in Novgorod, Russia.jpg|300px|мини|уңда|НовгородныңΗyгурытның Изге София Чиркәве - Республикаҗɵᴍһүрият символы]]
[[Файл:Usobica.JPG|300px|мини|уңда|НовгородлыларΗyгурытлылар үз республикаҗɵᴍһүрият бәйсезлеген яклыйлар. НовгородΗyгурыт һәм Сүздәл гаскәрләре сугышы 1170 ел. Икона 1460 ел.]]
[[1136 ел]]да [[Всеволод Мстислав улы]] куып чыгарылганнан соң НовгородΗyгурыт җирендә Республикаҗɵᴍһүрият хакимияте урнаштырылган.
[[НовгородΗyгурыт]] көнчыгыш биләмәләре - [[Торжок]], [[Волок]], [[Вологда]], [[Бежецк]] шәһәрләрен [[Бату хан]] гаскәрләре [[1240]]-[[1242]] елда басып алганнар.
[[1242]] елның 18 апрелендә (5) [[Александр НевскийНевcкᴎ]] җитәкләгән НовгородΗyгурыт һәм Владимир көчләре һәм [[Ливон орденыyрдиʜы]] гаскәре (шул исәптән [[1237]] елдан [[Кылычйөртүчеләр Орденыyрдиʜы]] белән) арасында [[Чудь күле]]ндә "[[Боз өсте сугышы]]" дигән зур бәрелеш узган. Сугышта НовгородΗyгурыт җиңгән.
[[1259 ел]]да [[Александр НевскийНевcкᴎ]] нияте ярдәмендә НовгородΗyгурыт республикасыҗɵᴍһүриятсы Рус Олысы эчендә [[Алтын Урда]] системасына кертелгән.
[[1478 ел]]га кадәр НовгородΗyгурыт тәхетендә [[Сүздәл]], [[Владимир]] кенәзләре, аннары [[Мәскәү кенәзләре исемлеге|Мәскәү кенәзләре]] (кайчакта Литва кенәзләре) утырганнар.
[[14 гасыр]]дан [[ТверьТʙир]], [[Бөек Мәскәү кенәзлеге|Мәскәү]], [[Литва]] кенәзлекләре бәйсез НовгородΗyгурыт республикасынҗɵᴍһүриятсын басып алырга тырышканнар.
== Хакимият тәртибе ==
НовгородΗyгурыт боярлар республикасыҗɵᴍһүриятсы үзенчәлекле иҗтимагый эчке тәртибенә хас. Төп икътисади фактор - җир түгел, ә акчалар булган.
*'''Вече''' - новгородлыΗyгурытлы бай ир-атлар җыены, киң вазифаларына ия: кануннар чыгарган, кенәзне чакырган, посадникны сайлаган, салым зурлыгын билгеләгән.
*'''Посадник''' - Вече рәисе, башкаручы хакимиятнең башы. Аның вазифаларына чит ил эшләре, эчке идарә, мәхкәмә эшләре кергәннәр.
*'''Байлар Шурасы''' (''русча СоветСәвит Господ'')- НовгородΗyгурыт югары пулаты, аның эченә архиепископархиᴙᴨискеп, посадник, тысяцкийтысәцкий, старосталар кергәннәр. 15 гасырдан архиепископархиᴙᴨискеп - Байлар Шурасының рәисе булган.
*'''Кенәз''' - Вече тарафыннан чакырылган булган. Аның вазифалары - хөкем, саклану, хәрби эшләр.
== Буйсындыру һәм юк итү ==
[[Файл:LebedevK UnichNovgrodVecha.jpg|300px|мини|уңда|Мәскәү гаскәрләре Республиканыҗɵᴍһүриятны, Вечене юк итә. Лебедев рәсеме.]]
НовгородΗyгурыт республикасыҗɵᴍһүриятсы үз республикаҗɵᴍһүрият хакимияте тәртибен сакларга теләп Литва ярдәмен сораган. Иван 3 НовгородкаΗyгурытка каршы яу оештырган.
[[1478]] елда Иван 3 гаскәрләре [[НовгородΗyгурыт]] шәһәрен буйсындыра. Басып алу нәтиҗәсендә Республикаҗɵᴍһүрият тәртибе юк ителә, вече һәм посадник (шәһәр башлыгы) юкка чыгарыла, күп НовгородΗyгурыт боярлары үтерелгән.
НовгородΗyгурыт азатлыгын бетерү билгесе - Вече Чаңы НовгородтанΗyгурыттан алып чыгарылу.
Шулай итеп, бердәнбер көньяк рус республикалыкҗɵᴍһүриятлык тәртибен Мәскәү тарафыннан рәхимсез рәвештә юк ителгән.
== Әдәбият==
* Янин В. Л. Средневековый НовгородΗyгурыт.. — М.: Наука, 2004.
* Фроянов И. Я.. ДревняяДревнәя Русь IX-XIII веков. Народные движения. КняжескаяКнәжеская и вечевая власть. — М.: РусскийРусcкᴎ издательскийиздательcкᴎ центр., 2012.
* Фролов А. А. Конфискация вотчин новгородскогоΗyгурытского владыки и монастырей в последней четверти XV века // ДревняяДревнәя Русь. Вопросы медиевистики. — 2004. — № 4 (18). — С. 54–62.
* Лукин П. В. СуществовалСушчествовал ли в средневековом НовгородеΗyгурыте «СоветСәвит господ»? // ДревняяДревнәя Русь. Вопросы медиевистики. — 2012. — № 1 (47). — С. 15–27.
== Сылтамалар ==
{{Навигация}}
* ''Андреев В. Ф.'' [http://www.bibliotekar.ru/rusNovgStrazh/ Северный страж Руси : Очеркиучьıрки истории средневекового НовгородаΗyгурыта.] — Л.: [Лениздат , 1989. — ISBN 5-289-00256-1
* [http://tomovl.ru/komi/novgorod.html НовгородскаяΗyгурытская республикаҗɵᴍһүрият. 1136—1478 гг.]
* [http://www.youtube.com/watch?v=5uWiFRcxCus Господин Великий НовгородΗyгурыт. Демократия по-древнерусски?] 5 июняиюнә 2014 г.(видео)
* {{китап|авторaвᴛыр=Костомаров Н. И.| башлык = О значении Великого НовгородаΗyгурыта в русской истории| нәшрият = |ссылка=}}
== Моны да карагыз ==
* [[Губа (округбүлᴦe)]]
[[Төркем:Киев Русе]]
| 