Wikipedia

Бөек Ватан сугышы: юрамалар арасында аерма

Тарихны интерактив карап чыгу
← Алдагы төзәтмәКиләсе төзәтмә →
Контент бетерелгән Контент өстәлгән
КүрсәтмәлеВики-текст
18mk (бәхәс | кертем)
26 716 үзгәртергә
DerslekBot (бәхәс | кертем)
Ботлар
12 122 үзгәртергә
к redact, replaced: Франса → Франция, Пүлшә → Польша (3), Сәвит Социалистик Җөмһүриятләр Берлеге → ССРБ (6), Әдис → Одесса (5), Данбас → using AWB
Юл номеры - 5:
| баш исем = сугыш вакыйгалары
| дата = [[1941 ел]]ның [[22 июнь|22 июне]] — [[1945 ел]]ның [[8 май|8]]-[[9 май|9 мае]]
| урын = [[Сәвит Социалистик Җөмһүриятләр Берлеге|ССРБ]], [[Көнчыгыш Аурупа|Көнчыгыш]] һәм [[Үзәк Аурупа]]
| сәбәп = Алмания агрессиясе
| нәтиҗә = ССРБ җиңүе, Алмания капитуляциясе
Юл номеры - 11:
| көндәш1 = {{Байрак/ССРБ}} '''[[Совет Социалистик Республикалар Берлеге|Советлар Берлеге]]'''<br />
{{Байрак/Тыва}} [[Тыва Халык Республикасы|Тыва]]<br /><br />
{{Байрак/Польша}} [[Пүлшә|Польша]]<br />
{{Байрак/Чехословакия}} [[Чехословакия]]<br />
[[Рәсем:Yugoslav Partisans flag 1945.svg|border|22пкс]] [[Югославиинең халык армиясе|Югославия]] <br /> <br />
Юл номеры - 92:
'''Бөек Ватан сугышы''' (tat. lat. [http://tt.wikipedia.org.ttcysuttlart1999.aylandirow.tmf.org.ru/wiki/Бөек_Ватан_сугышы Böyek Watan suğışı])([[1941 ел|1941]]—[[1945 ел|1945]]) — {{USSR}}нең {{Өченче рейх байрагы}}ка ([[Алмания]]) һәм аның [[Аурупа]]дагы союздаш илләренә ([[Болгария]], [[Маҗарстан]], [[Италия]], [[Румыния]], [[Словакия]], [[Финляндия]], [[Хорватия]]) каршы [[сугыш]]ы. [[Икенче бөтендөнья сугышы]]ның ССРБга кагылган өлешенә карата әйтелә.
 
[[1941 ел]]ның [[22 июнь|22 июнендә]] [[Алмания]] [[Сәвит Социалистик Җөмһүриятләр БерлегеССРБ|Советлар Союзына]] һөҗүм итә.
 
Бөек Ватан сугышы атамасы [[1941 ел]]ның 3 июлендә, [[Сталин]]ның мәгълүм радиомөрәҗәгатеннән соң кулланыла башлаган.
Юл номеры - 108:
[[1938 ел]]ның декабрендә Алмания Польшага «Данциг мәсьәләсен»<ref>[[Данциг]] — Польшаның [[Балтыйк диңгезе]]нә чыгуын тәэмин итә торган порт-шәһәр. Үзәк Алмания белән Көнчыгыш Пруссия арасында ятканлыктан, Һитлер Польша коридоры, ягъни Данциг өстеннән өлешчә контрольне таләп иткән.</ref> чишәргә тәкъдим итә — Польша хөкүмәте бу "үтенеч"не кире кага. Соңрак, [[Һитлер]] "Данциг мәсьәләсен" Польшага каршы сугыш башлау өчен сылтау буларак файдалана.
 
[[1939 ел]]ның 23 августта [[Молотов һәм Риббентроп килешүе|Алмания һәм Советлар Берлеге үзара килешү төзи]] һәм Көнбатыш Аурупада йогынты сферасы турында яшерен беркетмәгә кул куя. Аннан соң Алмания һәм [[Сәвит Социалистик Җөмһүриятләр Берлеге|ССРБ]] [[:ru:Договор о дружбе и границе между СССР и Германией|дуслык һәм чикләре турында шартнамә]] дә имзалана.
 
[[1939 ел]]ның [[1 сентябрь|1 сентябрен]]дә Алмания [[Польша кампаниясе (1939)|Польшага һөҗүм итә]]. [[2 сентябрь]]дә Бөекбритания һәм Франция Алманиягә сугыш игълан итә; [[Икенче бөтендөнья сугышы]] башлана. [[17 сентябрь]]дә [[ЭККГ Польша явы|Польшага көнчыгыштан Советлар Берлеге бәреп керә.]]
 
[[1940 ел]]да [[Франса|Франция]] капитуляциясеннән соң, Алманиянең бердәнбер дошманы булып рәсми рәвештә [[Бөекбритания]] генә кала, ләкин идеологик сәбәпләр буенча Алман башлыгы коммунист идеологияле дәүләтләргә каршы сугыш әзерли башлый. Алмания Бөекбританиягә килешү тәкъдим итә, ләкин Бөекбритания бу үтенечне кире кага. [[1940 ел]]ның [[16 июль|16 июлен]]дә Гитлер Бөекбританиягә басып керү турында боерык игълан итә ("Диңгез арысланы" операциясе). [[1940 ел]]ның август аенда алманнар Бөекбританияне бомбага тота башлый. Ләкин алманнарның диңгез көчләре җитенкерәмәү һәм һава торышы начар булу сәбәпле, Өченче рейх илбашы бу операциядән баш тарта һәм инглизләрнең Азиядәге колонияләренә каршы сугыш әзерли башлый. Димәк, Алмания ул чакта Советлар Берлегенә каршы да сугышны планлаштыра башлаган, чөнки инглизләрнең Азия колонияләренә иң кыска юл Совет җирләре аша була.{{чыганагы юк}}
 
[[1940 ел]]ның 27 сентябрьдә [[Алмания]], [[Япония]] һәм [[Италия]] Өчлекле пакт төзиләр. 1940 елның ноябрендә алман дипломатлары совет-алман хәрби сөйләшүләрендә ССРБга бу пактка кушылырга тәкъдим итәләр. Совет хөкүмәте, совет гаскәрләрен [[Румыния]]гә, [[Болгария]]гә, [[Төркия]]гә һәм [[Финляндия]]гә кертү алшартын куеп, ризалык белдерә.
Юл номеры - 120:
[[1940 ел]]ның [[20 ноябрь|20 ноябрен]]дә Өчлек пактына [[Маҗарстан]], 23 ноябрьдә — [[Румыния]], 24 ноябрьдә — [[Словакия]], 1941 елда — [[Болгария]], [[Финляндия]] һәм [[Испания]] кушыла.
 
[[1941 ел]]ның 25 мартында пактка Югославия дә керә, ләкин 27 мартта [[Белград]]та хәрби түнтәреш була. Яңа хөкүмәт Югославиянең нейтралитетын игълан итә. 5 апрельдә Югославия [[Сәвит Социалистик Җөмһүриятләр Берлеге|ССРБ]] белән дуслык һәм сугыш башламау турында килешү төзи. Вакыйгаларның үзләре теләмәгәнчә үсеше аркасында, Алмания һәм [[Маҗарстан]] [[6 апрель]]дә Югославиягә һөҗүм итә. ССРБ белән сугыш кичектерелә. Баштарак Һитлер [[1941 ел]]ның [[1 май|1 маен]] ССРБга һөҗүм итү көне дип билгеләгән була.<ref>http://soviet-history.com/doc/1941/1941_05_01_barbarossa.php</ref>
 
=== ССРБ ===
Юл номеры - 140:
[[1941 ел]]ның [[22 июнь]]дә ССРБ чикләре буенда өч армия төркеме (181 дивизия, шул исәптән 19 танк {{коммент|төмәне|дивизиясе}}, 14 моторлаштырылган дивизия һәм 18 бригада), өч һава флоты тупланган.
 
Гольдап<ref>хәзер Голдап, [[Пүлшә|Польша]]</ref>—Мемель<ref>хәзерге Клайпеда, [[Литва]]</ref> сызыгында фельдмаршал Вильгельм фон Лееб җитәкчелегендә [[армияләрнең «Төньяк» төркеме]] (29 алман {{коммент|төмәне|дивизиясе}}, 1нче һава флоты ярдәме белән) урнашкан. Аның тәркибендә 16нче ''(ком. Эрнст Буш)'' дивизия, 18нче ''(ком. Курт Вегер)'' дивизия һәм 4нче танклар төркеме ''(ком. [[Эрих Һөпнер|Эрих Гёпнер]])'' берләштерелгән. 1941 елның 31 гыйнварында директива буенча, югары сәргаскәрлек Төньяк төркеменә шундый бурычны йөкләде: Балтыйк буенда дошманның көчләрен кырып бетерергә, һәм Балтыйк диңгезнең портларын, совет флотының терәк базаларсыз калдыру өчен, яулап алырга. Балтыйк диңгезендә, армияләрнең «Төньяк» төркеменә ярдәмгә һәм Балтыйк флотына каршы хәрәкәтләр өчен алман сәргаскәрлеге якынча 100 кораб бүлеп биргән, шул исәптән 28 [[торпедалы катер]], 10 [[миналы заградителе]], 5 [[су асты көймәсе]], [[сакчы кораб]]лар һәм [[тральщик]]лар.
 
500 километрлы Голдап—Влодава сызыгында Федор фон Бок җитәкчелеге астында [[армияләрнең «Үзәк» төркеме]] (50 алман дивизияләре, 2 алман бригадасы 2нче һава флоты ярдәме белән) урнашкан. Төркемгә 9нчы ''(ком. Адольф Штраус)'' һәм 4нче кыр ''(ком. Ганс Гюнтер фон Клюге)'' армиясе, [[2-нче танк армиясе (Вермахт)|2-нче]] (''ком. [[Һейнц Гудериан|Гейнц Гудериан]]'') һәм 3нче (''ком. Герман Гот'') танклар төркеме. Төркемнең бурычы: флангларда зур көчләр белән һөҗүм итеп, Белоруссиядә дошманның гаскәрләрнең тар-мар итәргә. Аннан соң, [[Минск]]та мобиль частьларны туплагач, ашыгыч рәвештә [[Смоленск]] тарафына чыгарга; шулай итеп, Ленинград тарафында һәм Балтыйк буенда хәрәкәт итүче дошманның гаскәрләрен бетерү максаты белән "Төньяк" армияләрнең төркеме белән үзара йогынты ясау өчен алшартларны булдыру.
Юл номеры - 149:
 
=== СССР ===
[[1941 ел]]ның [[22 июнь]]гә чик буендагы хәрби округларда һәм флотларда 3 289 250 содат һәм офицерлар, 59 787 орудие һәм миномёт, 12 782 танк (шул исәптән 1475 [[Т-34]] һәм [[КВ]] танкы), 10 743 очкыч булган. Өч флотта якынча 220 000 кеше, 182 төп класслы кораб (3 линкор, 7 крейсер, 45 лидер һәм эсминец, 127 су асты көймәсе) тупланган. Дәүләт чиген саклауны чик буе гаскәрләре үтәгәннәр. Көнбатыштан һөҗүмне кире кайтару [[Ленинград хәрби округы|Ленинград]], [[Балтыйк буе хәрби округы|Балтыйк буе аерым]], [[Көнбатыш аерым хәрби округы|Көнбатыш аерым]], [[Киев аерым хәрби округы|Киев аерым]] һәм [[ӘдисОдесса хәрби округы|ӘдисОдесса хәрби округларына]] тапшырылган. Диңгездән аларга Төньяк, [[ССРБ Балтыйк флоты Бөек Ватан сугышы вакытларында|Балтыйк]] һәм [[Кара диңгез флоты]] ярдәм итәргә тиеш булган.
 
[[Балтыйк буе хәрби округы]]ның ''(ком. [[Фёдор Кузнецов]])'' гаскәрләре үз эченә 8нче ''(ком. Пётр Собенников)'' һәм 11нче ''(ком. Василий Морозов)'' армияләрне алган 27нче армиягә формалаштырылган. Бу частьләр Балтыйк диңгезеннән Литваның көньяк чигенә кадәр 300 километрлы фронтта саклануны тотканнар.
Юл номеры - 268:
=== Башка илләр ===
 
[[Алмания]], [[Пүлшә|Польша]], [[Финляндия]], [[Норвегия]], [[Румыния]], Болгария, Югославия, Чехословакия, [[Маҗарстан]], Алмания составында булган [[Аустрия|Австрия]], [[Хорватия]] һәм [[Словакия]] марионетик дәүләтләре.
 
== Сугышның беренче периоды (22 июнь 1941 — 18 ноябрь 1942) ==
Юл номеры - 297:
23 июньдә [[Иосиф Сталин]] җитәкчелеге астында Югары Сәргаскәрлекнең Ирәге ({{lang-ru|Ставка Главного Командования}}) оештырыла (8 августтан Югары Башсәргаскәрлекнең Ирәге). [[8 август]]тан Сталин шулай ук Югары Сәргаскәр булган. [[30 июнь]]дә Дәүләт Саклану Комитеты (ДКО, {{lang-ru|Государственный Комитет Обороны, ГКО}}) оештырыла. Июньдә халык ополчениесенең формалаштыру башлана.
 
Финляндия үзенең территориясеннән алманнарга совет территориясенә турыдан-туры бәреп керүне рөхсәт итмәгән һәм Петсамода<ref>хәзер Печенга, Мурманск өлкәсе</ref> белән Саллада урнашкан алман частьләре чикне үтеп чыгкмаска мәҗбүрләгәннәр. Совет һәм фин чик сакчылар арасында эпизодик рәвештә атышулар булганнар, ләкин тулаем алганда, совет-фин чигендә тыныч хәл булган. Әмма, 22 июньдән башлагач, люфтваффе ({{lang-de|Luftwaffe}}, алман хәрби һава көчләре) бомбардировщиклары фин аэродромларны ягулык салу база буларак кулланыла башлаганнар. 23 июньдә Молотов үзенә фин илчене чакыра. Молотов Финляндиядән [[Сәвит Социалистик Җөмһүриятләр Берлеге|ССРБ]]га карата ачык позициянең билгеләнүне таләп итә, ләкин фин илче комментарийлардан тыелып калган. [[25 июнь]]дә совет сәргаскәрлеге Финляндиянең 18 аэродромнарга авиаһөҗүмне ясарга карар иткән. 25 июньдә, авиаһөҗүмнәргә җавап итеп, [[Финляндия]] ССРБга сугышны игълан итә. 1941 елның июль—август дәвамында фин армиясе [[совет-фин сугышы]] нәтиҗәсендә ССРБга күчкән территорияләрне басып ала.
 
[[Маҗарстан]] [[27 июнь]]дә генә ССРБга сугышын игълан иткән; сәбәп — имештер совет аваиациянең 26 июньдәге Кошице шәһәрнең бомбардировкасы. 1941 елның 1 июльдә Алмания күрсәтмә буенча, венгр гаскәрләрнең Карпаты төркеме 12нче совет армияне атакаланган. [[1941 ел]]ның [[көз]]дә Алмания ягында [[испаннар|испан]] доброволецлардан торган [[Зәңгәр дивизиясе]] сугыш хәрәкәтләрне башлый.
Юл номеры - 313:
* [[Киев операциясе (1941)|Киев операциясе]] (7 август — 26 сентябрь 1941)
* Ленинград саклану операциясе һәм анаң блокаданың башы (8 сентябрь 1941 — 27 гыйнвар 1944)
* [[ӘдиснеОдессаны саклау]] (5 август — 16 октябрь 1941)
* [[Севастопольны саклау]] (4 октябрь 1941 — 4 июль 1942)
* [[Мәскәү өчен сугыш]] ([[30 сентябрь]] — [[4 декабрь]] [[1941]])
Юл номеры - 324:
[[1941 ел]]ның [[1 декабрь]]гә алман гаскәрләре [[Литва]]ны, [[Латвия]]не, [[Белорусия]]не, [[Молдавия]]не, [[Эстония]]не, [[РСФСР]] һәм Украинаның зур өлешләрен басып алганнар, ССРБ терририториясе эченә 850—1200 километрга алга чыктылар, һәм 740 меэ кеше гәнә югалтканнар (230 мең кеше үлекләр белән югалтканнар).
 
ССРБ иң мөһим чимал һәм сәнәгать үзәкләрне югаткан: [[ДанбасДонбасс]], Кривой Рог руда бассейны. [[Минск]], [[Киев]], [[Харкау]], [[Смоленск]], [[ӘдисОдесса]], [[Днепропетровск]] ташлап калдырганнар, [[Ленинград]] блокадада калган; оккупацияләгән территорияләрдә совет гражданнарның миллионары калганнар. Тыныч гражданнарның зур саны һәлак булганнар яки Алманияга коллыкка куып киткәннәр.
 
Совет гаскәрләре алманнарны [[Ленинград]], [[Дондагы Ростов]] һәм [[Мәскәү]] тирәсендә туктатканнар — алманнар «Барбаросса» планында билгеләнгән максатларны ирешергә алмаганнар.
Юл номеры - 334:
Файл:Ruined Kiev in WWII.jpg|[[Киев]] җимерекләре
File:Bundesarchiv Bild 146-1981-149-34A, Russland, Herausziehen eines Autos.jpg|Вермахт солдатлары машинаны баткагыннан төрткәлеп чыгаралар
Файл:Odessa Soviet artilery.JPG|[[ӘдисОдесса]] янында совет артиллерия расчёты
</gallery>
 
Юл номеры - 348:
=== 1942 елның җәй-көзе ===
[[Рәсем:Ww2 map22 May7 July 1942.jpg|180px|thumb|right|7 май—23 июль 1942]]
Кышкы һөҗүме барышында вермахтның югалтулар турында ялгыш мәгълүматлар нигезендә, ССРБ Югары Сәргаскәрлеге 1942 елның җәй-көз кампаниядә үз гаскәрләгә үтәп булмый торган бурычны куйган: дошманны бөтеләй тар-мар итергә һәм [[Сәвит Социалистик Җөмһүриятләр Берлеге|ССРБ]] территорияне тулысынча азат итергә. Төп вакыйгалар көньяк-көнбатыш юнәлешендә булганнар: Кырым фронтының җиңелүе, Харкау операциясе (12—25.05), Воронеж-Ворошиловград саклану операциясе (28.06—24.07), Сталинград саклану операциясе (17.07—18.11), Төньяк Кавказ саклану операциясе (25.07—31.12). Алманнар 500—650 километрга алга киткәннәр, [[Идел]]гә һәм [[Кавказ]]га чыкканнар.
 
Үзәк юнәлешендә дә берничә операция үткәргәннәр: Сухиничи—Козельск районында Көнбатыш фронтның каршы һөҗүме (22—29.8) белән берләшкән [[Ржев-Сычёвка операциясе]] (30.7—23.8), шулай ук төньяк-көнбатыш юнәлеәшендә: 2нче хәлиткеч һөҗүм ясый торган армиянең ({{lang-ru|2-я ударная армия}}) чолганыштан чыгару опреациясе (13.5—10.7) белән берләшкән Любань һөҗүм итү операциясе (7.1—30.4).
Чыганак — https://tt.wikipedia.org/wiki/Бөек_Ватан_сугышы