Wikipedia

Яктылык тизлеге: юрамалар арасында аерма

Тарихны интерактив карап чыгу
← Алдагы төзәтмәКиләсе төзәтмә →
Контент бетерелгән Контент өстәлгән
КүрсәтмәлеВики-текст
Dexbot (бәхәс | кертем)
1861 үзгәртергә
к Removing Link FA template (handled by wikidata)
Ильвир (бәхәс | кертем)
5291 үзгәртергә
Төзәтмә аңлатмасы юк
Юл номеры - 1:
'''Яктылык тизлеге''' — вакуумда электромагнит дулкыннар таралуы тизлегенең абсолют зурлыгы. Физикада гадәт буенча «''c''» ([цэ] дип әйтелә) хәрефе белән билгелилләр. Яктылыкның вакуумдагы тизлеге -— [[Фундаменталь физик даимиләр|фундаменталь даими]], ул [[инерциаль исәп система]]сын сайлауга бәйле түгел. Ул аерым җисемнәрнең генә түгел, ә тулаем [[урын-вакыт]]ның үзлекләрен билгели. Хәзерге заман күзәллаулар буенча, яктылыкның вакуумдагы тизлеге -— [[Элементар кисәкчек|кисәкчекләр]] хәрәкәт тизлегенең иң зур мөмкин булган зурлыгы.
 
== Вакуумда (бушлыкта) ==
 
[[Файл:Speed of light from Earth to Moon.gif|thumb|450px|right|Җир-Ай моделендә яктылык нуры таралу вакыты. Җир өслегеннән ай өслегенә кадәр араны үтү өчен яктылыкка 1,255 с. вакыт кирәк]]
Яктылык тизлегенең иң төгәл үлчәме 299  792  458 ± 1,2 [[метр|м]]/[[секунд|с]] [[1977 елдаел]]да эталон метр нигезендә башкарыла.
Хәзерге вакытка, вакуумда яктылк тизлеге -— билгеләмә буеча, ''төгәл'' {{s|299 792 458}} [[метр|м]]/[[секунд|с]]-ка, яки якынча {{s|1 079 252 848,8 км/с}}-ка тигез булган [[Фундаменталь физик даимиләр|фундаменталь даими]]. Төгәл үлчәү [[1983 ел]]дан [[метр]]ның [[эталон]]ы итеп яктылыкның [[вакуум]]да {{s|1 / 299 792 458}} секунд вакытында үткән арасы алынганлыкка бәйле.
 
Табигатьтә яктылык тизлеге белән таралалар:
* [[күренүче яктылык]]
* [[электромагнит нурланыш]]ның башка төрләре ([[радиодулкыннар]], [[рентген нурлар]] һ.  б.)
* фаразлаулар буенча — [[гравитацион дулкыннар]]
 
== Үтәкүренмәле тирәлектә ==
Яктылыкның үтәкүренмәле тирәлектәге тизлеге -— яктылыкның вакуумнан аермалы тирәлектә таралу тизлеге. [[Яктылык дисперсиясе|Дисперсияле]] тирәлектә [[фаза тизлеге|фаза]] һәм [[төркем тизлеге|төркем]] тизлеген аералар.
 
Фаза тизлеге монохроматик яктылык дулкынының озынлыгы һәм ешлыгын бәйли (λ=''c''/ν). Әлеге тизлек гадәттә (ләкин гел түгел) ''c'' кимрәк. Яктылыкның вакуумдагы һәм фаза тизлекләренең чагыштырмасы [[сыну күрсәткече]] дип атала.
Строка 22 ⟶ 21 :
 
== Яктылык тизлеген үлчәү тарихы ==
 
Антик галимнәр, бик сиркәләреннән тыш, яктылык тизлеген чиксез дип уйлаганнар <ref>{{китап | автор=Гиндикин С. Г. |башлык=Рассказы о физиках и математиках
|нәшрият=[[МЦНМО]] |место=М. |год=2001 |издание=издание третье, расширенное
Строка 28 ⟶ 26 :
|битләр=105-108}}</ref>. Яңа вакытта әлеге сорау дискуссияләргә сәбәп була. [[Галилей]] һәм [[Роберт Гук]] аны, бик зур булса да, чикле дип фаразлаганнар, ә [[Иоганн Кеплер]], [[Рене Декарт]] һәм [[Пьер Ферма]] элеккечә яктылык тизлеген чиксез дип уйлаганнар.
 
Яктылык тизлегенә беренче сыйфатламаны [[Олаф Рёмер]] бирә ([[1676 ел|1676]]). [[Җир]] һәм [[Юпитер (планета)|Юпитер]] Кояштан төрле якта булганда, Юпитер иярчене [[Ио (иярчен)|Ионың]] тотылуы 22 минутка соңарганын күзәтә. Шуннан ул яктылык тизлегенең төгәл булмаган, ләкин якынча зурлыгын билгели -— {{nobr|220 000}} км/с. Ярты гасырдан соң, [[яктылык аберрациясе]]н ачу яктылык тизлегенең чиклелеген раслау һәм аны төгәлрәк билгеләү мөмкинлеген бирә.
 
== Шулай ук карагыз ==
* [[Яктылыктан тизрәк хәрәкәт]]
 
* [[Сверхсветовое движение]]
* [[Тавыш тизлеге]]
 
Строка 39 ⟶ 36 :
 
== Әдәбият ==
# Физические величины: Справочник./А. &nbsp;П. &nbsp;Бабичев, Н. &nbsp;А. &nbsp;Бабушкина, А. &nbsp;М. &nbsp;Братковский и др.;под ред. И. &nbsp;С. &nbsp;Григорьева, Е. &nbsp;З. &nbsp;Мейлихова М.: Энергоатомиздат, 1991, — 1232 с — ISBN 5-283-04013-5
 
== Сылтамалар ==
Чыганак — https://tt.wikipedia.org/wiki/Яктылык_тизлеге