Идел буе Болгары: юрамалар арасында аерма

[[Болгар кабиләләре]], [[Урта Дон]]ның уң ярында яшәгән котраклар җитәкчелегендә, [[7. yöz|7 нче гасыр ахырында]] [[Идел]] буйларына күчеп утыргач, этник яктан төрки халык мохитенә эләгәләр. [[Урта Идел]] буе териториясе [[Төркиләр|Төрки-огур кабиләләре]] тарафыннан элегрәк, 5-6 нче гасырларда ук үзләштерелгән дип әйтергә нигез бар. Гарәп авторлары мәгълүматларына караганда, алар арасында, [[Болгарлар|болгарлардан тыш]] , [[Барсиллар|барсил]], [[искил]], [[суар]], [[бәрәнҗәр]], этник төркемнәре дә телгә алына. Ягни Идел Болгары халкы болгарлардан тыш алан-хәзер (бәрәнҗәр), төрки-огур - савирлар (суарлар), [[Үзәк Азия]] - искил/эсегел яисә чигил компонентларын да үз эченә алган. Болгарларның Идел-Кама буйларына күчеп утыруларына [[Бураково]], [[Шиловск]], [[Брусянск]] һәм [[Новинковск]] каберлекләре археологик дәлил булып торалар. [[Кара диңгез]]нең төньягында ([[Малая Пешерина]]) һәм [[Болгария]]дәге ([[Мадара]]) табылган истәлекләре дә шуларга охшаш. Баштарак болгарлар Идел буенча [[СамараСамар]] борылышыннан алып [[Кама]] ([[Чулман]]) тамагына кадәр территорияне биләгәннәр. Алар биредәге [[Балт-славян кабиләләре|балт-славян]] яки соңгы чор [[сармат кабиләләре]]н ([[Имәнкискә културасы]] вәкилләрен) кысрыклап чыгарганнар яки үз араларында ассимиляцияләгәннәр. Берникадәр көнчыгыштарак, [[Көнчыгыш Кама]] арьягында һәм [[Көнбатыш Урал]] тау итәгендә [[угор кабиләләре]] [[(Кушнаренко-Кара Якуп культурасы]] вәкилләре) таралып урнаша. Тикшеренүчеләр Иделнең далалы аръяында һәм [[Көньяк Урал]]да [[венгрлар]]ның борынгы бабалары ватаны - легендар "Magna Hungaria" (Бөек Венгрия) урнашкан дип саныйлар. Әкренләп бу кабиләләр болгарлар тирәсендә туплана башлыйлар.

[[12 гасыр]]да Идел Болгары үзе чәчәк ату чорында көнбатышта [[Ока]]-[[Зөя]] елгалары арасындагы җирләрдән алып көнчыгышта [[Көньяк Урал]]га кадәр, көньякта [[Сыры]] һәм [[СамараСамар]] борылышыннан алып төньяк [[Кама]] буйларына кадәр мәйданны биләп торган. Археологик казу эшләре күрсәткәнчә, биредә 180-гә якын борынгы шәһәр урыннары билгеле. Бу вакытта илнең башкаласы [[Биләр шәһәре]] булган.

Болгарлардан бик күп архитектур истәлекләр калган. Алар [[Татарстан]], [[Чуашстан]], [[СамараСамар өлкәсе]], [[Башкортстан]], [[Сембер өлкәсе]] территорияләрендә урнашканнар.