Халыкара берәмлекләр системасы: юрамалар арасында аерма
Контент бетерелгән Контент өстәлгән
Төзәтмә аңлатмасы юк |
к clean up, replaced: [[Файл: → [[Рәсем: (3) using AWB |
||
Юл номеры - 1:
[[
'''СИ''' (''SI'', {{lang-fr|Le '''S'''ystème '''I'''nternational d'Unités}}), (Халыкара Система) — Халыкара [[Үлчәү берәмлекләре|берәмлекләр]] системасы, [[Метрик үлчәүләр системасы|метрик системаның]] хәзерге варианты. СИ көнкүрештә дә, [[фән]] һәм [[техника]] өлкәсендә дә дөньяда иң киң кулланыла торган система булып тора. Моңа да карамастан, [[электродинамика]] буенча күпчелек фәнни эшләрдә СИ кимчелекләре аркасында [[СГС|Гаусс берәмлекләр системасы]] кулланыла. Хосусый очракта, СИда [[Электр көчәнеше|көчәнеш]] (В/м) һәм күчеш (Кл/м² (L<sup>−2</sup>TI)) төрле үлчәмнәргә ия; физик мәгънәсе булмаган [[Диэлектрик константасы|вакуумның диэлектрик үткәрүчәнлеге]] барлыкка килә. Хәзерге вакытта СИ күпчелек дөнья илләрендә төп берәмлекләр системасы буларак кабул ителгән һәм хәтта көнкүрештә традицион берәмлекләр кулланыла торган илләрдә дә техника өлкәсендә гел диярлек кулланыла. Мондый күп булмаган илләрдә (мәсәлән, [[Америка Кушма Штатлары|АКШ]]ында) традицион үлчәү берәмлекләрнең билгеләмәләре үзгәртелгән булган.
== Гомуми мәгълүмат ==
[[
СИ XI [[Үлчәүләр буенча генераль конференция
СИ җиде '''[[Төп СИ берәмекләре|төп үлчәү берәмлеген]]''' һәм [[физик зурлык
'''Төп берәмлекләр''': [[килограмм]], [[метр]], [[секунд]], [[ампер]], [[кельвин]], [[моль]] һәм [[кандела]]. СИ кысаларында бу берәмлекләрнең бәйсез [[Физик зурлык үлчәме|үлчәмлеккә]] ия булулары фараз ителә, ягъни бу берәмлекләрнең берсе дә башкалардан чыгарыла алмый.
'''Чыгарылма берәмлекләр''' төп берәмлекләрдән [[тапкырлау]] һәм [[бүлү]] кебек [[алгебра]]ик гамәлләр ярдәмендә чыгарыла. Чыгарылма берәмлекләрнең кайберләренә СИда махсус атамалар бирелгән, мәсәлән [[радиан]]га.
Юл номеры - 11:
== Тарихы ==
[[
СИ Франция галимнәре төзегән һәм [[Француз инкыйлабы|Бөек Франция инкыйлабы]]ннан соң киң кулланылышка кергән [[метрик үлчәүләр системасы
[[1799]] елда Франциядә ике [[эталон]] ясалган — озынлык берәмлеге өчен ([[метр]]) һәм масса берәмлеге өчен ([[килограмм]])
Юл номеры - 20:
[[1875]] елда [[метрик конвенция]]гә имза куелган. Халыкара метр һәм килограмм эшләп чыгару өстендә эшләр башланган.
[[1889]] елда 1-нче [[Үлчәмнәр һәм авырлык үлчәүләре буенча генераль конференция]] СГСка охшаш, әмма метр, килограмм һәм секундка нигезләнгән үлчәүләр системасын кабул иткән, чөнки бу берәмлекләрнең гамәли кулланылыш өчен җайлырак булулары танылган.
Соңрак [[электр]] һәм [[оптика]] өлкәсендә физик зурлыклар өчен база берәмлекләре кертелгән.
Юл номеры - 61:
Чыгарылма берәмлекләр төп берәмлекләр аша математик операцияләр: тапкырлау һәм бүлү ярдәмендә чыгарылырга мөмкин. Кайбер чыгарылма берәмлекләргә, җайлылык өчен үз атамалар бирелгән, мондый берәмлекләрне математик гыйбарәләрдә башка чыгарылма берәмлекләр ясау өчен кулланырга мөмкин.
Чыгарылма берәмлек өчен математик гыйбарәне бу берәмлекне билгели торган физик законнан яки үлчәнгән физик зурлык билгеләмәсеннән чыгарып була. Мәсәлән, тизлек – ул җисем вакыт берәмлеге эчендә уза торган ара; ягъни, тизлек үлчәү берәмлеге - м/с (секундка метр)
Еш кына бер үк берәмлек төрле җыелма төп һәм чыгарылма берәмлекләр ярдәмендә төрлечә язылырга мөмкин (мәсәлән, ''Үз атамалары булган чыгарылма берәмлекләр'' таблицасында соңгы колонканы карагыз). Әмма гамәлдә зурлыкның физик мәгънәсен иң әйбәт чагылдыра торган (яки гомуми шартлы кабул ителгән) гыйбарәләр кулланыла . Мәсәлән, [[көч моменты
{| class="wide" style="text-align: center;"
|+ '''Үз атамалары булган чыгарылма берәмлекләр'''
Юл номеры - 151:
| с<sup>−1</sup>
|-
| style="text-align: left;" | [[
| [[грэй (үлчәү берәмлеге)|грэй]] || gray ||Гр || Gy
| Дж/кг = м²/c²
|-
| style="text-align: left;" | [[
| [[зиверт (үлчәү берәмлеге)|зиверт]] || sievert ||Зв || Sv
| Дж/кг = м²/c²
Юл номеры - 168:
=== Яңа СИ билгеләмәсе ===
2011 елның 17-21 октябренда XXIV Үлчәмнәр һәм авырлык үлчәүләр буенча конференциядә һәммә кеше бер рәвешле тавыш биреп резолюция кабул ителде, анда, хосусый очракта,
* [[Цезий-133]] [[атом]]ының төп халәтенең үтә нечкә бүлүенең ике дәрәҗә арасындагы күчешкә туры килә торган ешлык төгәл 9192631770 Гц ка тигез;
* [[вакуумда яктылык тизлеге]] ''с'' төгәл 299792458 м/с ка тигез;
Юл номеры - 175:
* [[Больцман константасы]] ''k'' төгәл 1,380 6X*10<sup>−23</sup> Дж/К га тигез;
* [[Авогадро саны]] ''N''<sub>A</sub> төгәл 6,02214X*10<sup>23</sup> моль<sup>−1</sup> гә тигез;
* 540*10<sup>12</sup> Гц ешлыгындагы [[монохроматик нурланыш
Монда Х [[CODATA]]ның төгәлрәк киңәшләре нигезендә билгеләнәчәк бер яки күбрәк әһәмияткә ия цифрларны аңлата. Шул төгәл билгеләнгән җиде константалар җыелмасыннан җиде төгәл коррекцияләнгән СИ үлчәү берәмлекләре чыгарылачак.
Юл номеры - 259:
* [[СГС]] системасы берәмлекләре: [[эрг]], [[гаусс (үлчәү берәмлеге)|гаусс]], [[эрстед (үлчәү берәмлеге)|эрстед]] һ.б.
* СИ ны кабул иткәнче киң таралган системадан тыш берәмлекләр: [[кюри (үлчәү берәмлеге)|кюри]], [[калория]], [[ферми (үлчәү берәмлеге)|ферми]], [[микрон]] һ.б.
Кайбер илләр СИ системасын кабул итмәгән, яки аны өлешчә генә кабул иткән һәм [[инглиз үлчәүләр системасы
== Мәртәбәле һәм өлешле берәмлекләр ==
Юл номеры - 272:
| 10<sup>1</sup> (дека)
| да / da
| 10<sup>
| д / d
|-
| 10<sup>2</sup> (гекто)
| г / h
| 10<sup>
| c / c
|-
| 10<sup>3</sup> кило
| к / k
| 10<sup>
| м / m
|-
| 10<sup>6</sup> мега
| М / М
| 10<sup>
| мк / μ
|-
| 10<sup>9</sup> гига
| Г / G
| 10<sup>
| н / n
|-
| 10<sup>12</sup> тера
| Т / Т
| 10<sup>
| п / p
|-
| 10<sup>15</sup> пета
| П / P
| 10<sup>
| ф / f
|-
| 10<sup>18</sup> экса
| Э / E
| 10<sup>
| a / a
|-
| 10<sup>21</sup> зетта
| З / Z
| 10<sup>
| з / z
|-
| 10<sup>24</sup> йотта
| И / Y
| 10<sup>
| ит / y
|}
Юл номеры - 361:
{{Яхшы мәкалә}}
[[Төркем:СИ]]▼
[[Төркем:Метрология]]▼
{{Link FA|bg}}
Строка 368 ⟶ 371 :
{{Link GA|en}}
{{Link GA|tt}}
▲[[Төркем:СИ]]
▲[[Төркем:Метрология]]
| |||