Мариан җирлеге

Мариан иңкүлеге - Җирдәге иң тирән урын. Аның тирәнлеге диңгез өсте тигезлегеннән 10 994 метр тәшкил итә. Ярым ай формасында,озынлыгы 2540 км чамасы һәм уртача киңлеге 69 км. Траншеялар төбендә суның өске баганасына 1086 бар басым ясый, бу диңгез тигезлегендә стандарт атмосфера басымыннан 1071 тапкырга артык. Мондый басым вакытында суның тыгызлыгы 4,96%ка арта. Аста температура 1 дән 4 кә кадәр тәшкил итә.

Мариан иңкүлегенең иң тирән ноктасы - “Бездна Челленджера”. Ул иңкүлекнең көньяк-көнбатыш өлешендә урнашкан, Гуам утравыннан 340 км көньяк-көнбатышта.2011 елгы үлчәүләр буенча, аның тирәнлеге диңгез өсте тигезлегеннән 10 994 метр, ә 2021 елгы үлчәүләр буенча аның тирәнлеге 10 028 метр тәшкил иткән.

Тикшеренүләр :

Мариан иңкүлегенең беренче үлчәмнәре 1875 елда Британиянең өч мачта "Челленджер" корветыннан үткәрелгән. Ул чагында, тирән сулы лот ярдәмендә, 8367 метр тирәнлекне урнаштырдылар. 1951 елда "Челленджер" фәнни-тикшеренү судносында инглиз экспедициясе эхолот ярдәмендә 10 863 метрның максималь тирәнлеген терки. 1957 елда "Витязь" совет фәнни-тикшеренү судносының 25 нче рейсы вакытында Алексей Добровольский җитәкчелегендәге галимнәр төркеме тарафыннан үткәрелгән үлчәүләр нәтиҗәләре буенча, Мариан иңкүлегенең максималь тирәнлеге - 11 022 метр. Соңыннан нәкъ менә 11 022 метрның әһәмияте совет уку-укыту һәм энциклопедия әдәбиятында Мариан иңкүлегенең максималь тирәнлеге өчен күрсәтелә.

Үлчәүнең кыенлыгы шунда ки, суда тавыш тизлеге аның төрле тирәнлекләрдә төрлечә булган үзлекләренә бәйле, шуңа күрә бу үзлекләр шулай ук берничә горизонтта махсус приборлар ярдәмендә билгеләнергә тиеш, һәм эхолот күрсәткән тирәнлекнең мәгънәсенә төзәтмәләр кертелгән. 1995 елгы тикшеренүләр күрсәткәнчә, ул якынча 10 920 м тәшкил итә, ә 2009 елгы тикшеренүләр - 10 920 метр. 2011 елгы тикшеренүләр 10 994 метр төгәллек белән 40 метр әһәмияткә ия. Шулай итеп, «Бездной Челленджера» дип аталган иңкүлекләрнең иң тирән ноктасына таянып, Эверест тавы түбәсенә караганда диңгез өсте тигезлегеннән ераграк урнашкан.

Йөкләнешләр :

1.- Мариан иңкүлеге төбенә кешенең беренче чумуы 1960 елның 23 гыйнварында АКШ Хәрби-диңгез көчләре лейтенанты Дон Уолш һәм тикшеренүче Жак Пикар була.Жак Огюст Пикар тарафыннан проектланган "Триест" батискафында башкарылган. Приборлар рекордлы тирәнлекне теркәде - 11 521 метр. Су төбендә тикшеренүчеләр көтмәгәндә камбалага охшаган 30 см га кадәр зурлыктагы сытык балыклар очрата.

2.- 1995 елның 24 мартындагы иң тирән чокырлар районына төшерелгән "Кайко" япон зонды 10 911,4 метр тирәнлекне теркәде. Алынган зоналарда ләм пробаларында тере организмнар - фораминиферлар табыла.

3.- 2009 елның 31 маенда Мариан иңкүлеге төбенә "Неря" автомат су асты аппараты төялде. Аппарат видеоны төшергән 10 902 метр тирәнлеккә төште, берничә фотография ясады, шулай ук су төбендә утыру үрнәкләрен җыйды.