Mangazeya
Mangazeya (Urısça: Мангазея, Nenets tärcemä itelmi torğan etnonimnan) – Polár Tügäräge artında häm Könçığış Seberdä berençe Urıs qala.
Mangazeyağa 1601. yılda Turuxanski Kray'da, Taz yılğasınıñ biek uñ yaqta nigez salğannar. Karskoye diñgezeneñ Taz gubasınnan (qultığınnan) 300 kilometerdä urnaşqan.
Taríx
үзгәртүNigez
үзгәртү1600. yılda Räsäy patşası Boris Godunov Mangazeya ciren basıp alu maqsatı belän bu yaqqa strelets ğäskäre cibärä. Şundí waqıtta Mangazeya yaqlarında ähämiätle tabíğí baylıqlar – aq tölke tirese, morj teşläre, altın tabıla. Cirle xalıq basqınnarnı duslarça oçraşa. Ğäskärlär citäkçese Miron Şaxovski Taz buyında taşlandıq Pomorlar bistäne taba häm 1601.neñ yazında qälğägä nigez sala.
Räsäydä Bolğawır Zaman başlanğaç, küp xalıq Sebergä küçä başlí. Mangazeyada xalıq sanı bik tiz üsä. İqtisadına töp öleşe keş häm aq tölke tirese belän säwdä kertä. 1608. yılda Räsäy patşası Vasili Şuyski Mangazeyanı şähär bulıp iğlan itä. Bu waqıtta Mangazeyada diwarlı kirmän, bistä, öç çirkäw, säwdä yortı, patşa ambarları urnaşa. Bar bínalar mäñgelek tuñlıqta toralar. Fundamentlar tuñdırğan yomıçqa belän nığıtqannar. Fundament astına qayın tuzınnan eşlängän tabaqlar salalar, grunt sulardan nığıtu maqsatında. Şähärdä 500 yort bula, 1500dän artıq keşe yäşi.
Kirmän diwarlarında 5 manara urnaşa: Spasskaya (ütädän-ütä yöri torğan), Uspenskaya, Zubtsovskaya, Ratilovskaya häm Davıdovskaya. Qalanı äyländerep ike ineş: Ratilovka häm Osetrovka ağalar. Mangazeya çirkäwlär başları altın belän qaplanğan ide. Şähär Rus Tönyağınıñ iñ matur şähärlärdän berse sanala.
1619. yılda könläşkän kürşe Tubıl voyevodası İvan Kurakin Mäskäwgä Mangazeyadağı çit il keşeläre belän aqçalata cíımsız säwädä turında äläk cibärä. 1619. yılda Mixail Fedoroviç patşa Pomoryedän Mangazeyağa diñgez yulnı yaba. Sebergä yul Beryozov şähäre aşa bulu turında färman çığara.
Azaq
үзгәртүŞuña qaramastan, Mangazeya Seberdä zur röl uyní äle. Läkin mangazeylılar keşkä varvarlarça awlílar. Keş başqa cirlärgä üçä. 1642. yılda zur yanğın kilep çığa. Yanğınnan soñ şähär yaıadan torğızıp almí. iwayät buyınça, ber çirkäw yanında cirdän tabut çığa. Tubíl arxiyepiskobı Simeon Mangazeyağa İvan Semyonov ataqaynı cibärä. Tabutnı açqaç, ataqay 16-yäşle Vasili Fedorovnıñ mäyete taba. Vasili ber Mangazeya bayda xezmät itkän, şundí bay anı açqıç belän bärep ütergän. Tabut yanında moğcízalar häm tereltülär kilep çığalar. Vasili Mangazeyskiy izgeläre rätenä kerttelä, seberneñ iñ xörmätle izgelärdän berse sanala. Anıñ xörmätenä Taz yılğasında käşänä tözilär. Läkin 1960. yıllarnıñ azağında mäyet qaldıqları Turuxanskqa küçerälär. 1672. yılda Mangazeyanıñ soñğı toruçılar Turuxanskqa da küçälär.
Xäzerge kön
үзгәртүÜtkän ğasırlada Mangazeya mäñgelek tuñlıqqa batıp kitkän. 1900. yılda Urıs säyäxätçese V.İ. Markgraf Mangazeya qaldıqların taptı. 1946. yıldan arxäologik qazılmalar ütkärälär