Кәрван Сарай (Биләр)

Кәрвансарай — IX гасыр башында Биләрдә төзелгән мунча, бина. А.Х.Халиков фикеренчә, бу бина ачыкланган вакытта ул кызыл кирпичтән төзелгән бинадан зыян килгән. "Кәрвансарай" төзелеше башлангач, әлегә кадәр билгеле түгел, әмма барысы да булган бу бинада ачыкланган икән, аны бары тик шәһәрне саклау өчен каланча функциясен башкарган форт буларак гына куллануы турында сөйли.

Кәрвансарай

Бүгенге көндә "Кәрвансарай" сакланмаган диярлек - корылма диварлары егерменче гасыр ахырында ук җимерелгән хакимият тә, җирле халык та бинаны реставрацияли яки булса да саклап кала алмый.

Көнчыгыш капкасыннан ерак түгел, Биләр эчке шәһәреннән читтә урнашкан. Зур кирпеч бинаның калдыклары 1881 елда ук В. А. Казаринов тарафыннан билгеләп үтелде. 1928 елда бина өлешчә А. С. Башкиров тарафыннан ачыла. 1969-1972 елларда Биләр экспедициясе тарафыннан тикшеренелә. Кирпеч бинасының, коеларның чокыр, ишегалды, кирпеч яндырып алынган стеналарның һәм фундаментының калдыклары, чәйлек рәвешендәге ныгытмаларның бер өлеше, һәм аннан соң, ур һәм чокыр калдыклары ачыкланды.

Әмма әлеге тарихи һәйкәл территориясендә аның комплексына кергән башка корылмаларны да карап була. Шулай, урында җимерелгән бина колодец чокырда , зур булмаган дворик калды, ул кирпеч белән юып алынган, шулай ук анда катокол рәвешендәге ныгытмаларның бер өлеше һәм әйләнә-тирәдәге кечкенә вал.

"Кәрвансарай" үзе музей-тыюлык территориясендә урнашкан һәм анда урнашкан төп биналарның берсе булып тора, истәлекле урыннар.

Тарихы

Археологик мәгълүматлар урта гасыр язучыларының хәбәрләренә ачык иллюстрация булып тора. Шәһәрчекнең өске катламы кеше учагы сынган, бигрәк тә районда күп санлы ныгытмалар һәм зур биналар белән буталган супесчан золисто-углист масса булып тора. Монголларның ХІІ гасырда кулланылган очлык очлыклары күплектә очрый. Традицион ритуалларны үтәмичә, ашыгып, күмелгән күп санлы коллектив (туганнар) каберләрен ачалар.

Янган утында Биляр ахыргача һәлак була һәм бу урында яңадан торгызылмый.

Архитектурасы

Бу-шәһәрнең эчке ныгытмалары системасында урнашкан кирпеч бинасы, ул әле "Көнчыгыш форт"дип атала иде. Аны. Х. Хәсәнов өйрәнгәч, бу бинаның "кәрвансарая"комплексына керә. Ягъни сәүдәгәрләр белән кәрван килгәндә, аларны шунда урнаштыралар.

Көнчыгыш капкасыннан ерак түгел эчке шәһәрдән читтә, "Форт" урочагында кирпеч бина хәрабәләре өйрәнелә. Ул вакытта "караван-сарай", ягъни читтән килгән сәүдәгәрләр яшәү өчен билгеләнгән кунакханә тибындагы бина итеп билгеләнгән иде.

Әлеге урын XIX-XX гасыр башында җирле халыкка билгеле булды..

Бина ут илләре буенча урлами, турыпочмак формасы планында булган (17 х 15 м) һәм 26-27 х 26-27 х 5 см үлчәмендә янган һәм сырлы кирпечләрдән ясалган. Нигез 120 см га кадәр тирәнлектәге зур котлованга кертелде, горизонталь җәелгән ике сафтан торган балчыктан мендәргә һәм платформага күмелде. Бинада 13 бүлмә - бүлмә бар иде, шуларның бишесендә пич камерасы белән тоташтырылган төтен чыга торган каналлар ачыкланды. Соңгысы бинаның төньяк-көнчыгыш өлешендә урнашкан. Бинаның тышкы диварлары 100 см калынлыктагы дүрт сафтан кирпеч салынган; эчке диварлар куәтлерәк – 125 см калынлыктагы дүрт - биш кирпеч сафыннан тора, бу исә бинаның су коенуын күздә тота. Төп биналарның стеналары иде эшкэртелгэн һәм хәтта язылган үсемлекле -кызыл (бавыр төсендә) буяулар.

Керү көньяк-көнчыгыш яктан иде. Ул торалар берсе керү тамбура һәм аерылмас сенажтан белән суфа буенда көньяк-көнбатыш стеналар. Сеня идәндә су сибү каналы калдыклары чистартылган. Көнбатыш почмагыннан (бинаның көньяк-көнбатыш стенасы артында) су – мунча тибындагы корылмаларының кирәкле элементлары булып тора.