Космос җилләнүе
Космос җилләнүе — ачык космосның агрессив мохитендә булган теләсә кайсы җисем белән булган процессларны тасвирлау өчен гомумиләштерелгән исем. Тулы җисемнәр (шул исәптән ай, Меркурий, астероидлар, кометалар һәм башка планеталарның кайбер иярченнәре) күп кенә җилләтү процессына дучар була:
- галактик һәм кояш космик нурланыш тәэсире,
- Кояш җиле кисәкчәләренең йогынтысы,
- метеоритлар һәм микрометеоритлар белән бомбага тоту.
| Космос җилләнүе |
Космик җилләтү процессларын өйрәнү бик мөһим, чөнки бу процесслар күп кенә планета җисемнәренең физик һәм оптик үзлекләренә тәэсир итә.шуңа күрә, тикшеренү зондларыннан килгән мәгълүматны дөрес аңлату өчен, җилләтү процессларының космик җисемнәргә тәэсирен аңлау мөһим.
Тарих үзгәртү
Космик җилләтү процесслары турында безнең күпчелек белемнәребез Аполлон экипажлары, аеруча реголиттан алынган ай үрнәкләрен тикшерүдән килә. Югары энергияле кисәкчекләр һәм микрометеоритларның даими агымы, зур метеоритлар белән бергә, ай туфрагы компонентларын ваклый, чәчрәтә һәм парга әйләндерә. Ай туфрагында танылган беренче җилләтү продуктлары «агглютинатлар» була. Алар микрометеоритлар тирә-юньдәге пыяла һәм минераль фрагментларны үз эченә алган материалны берничә микрометрдан берничә миллиметрга кадәр бер пыяла сыман массага эреткәндә барлыкка килә. Агглютинатлар ай туфрагында бик киң таралган, алар 6070 % тәшкил итә[1]. Бу кисәкчекләр кеше күзенә караңгы булып күренә, башлыча тимер наночастицалары булу сәбәпле.
Ай өслегенең космоска җилләве аерым таш бөртекләрендә (чашкы сыман өермәләр) кояш янулары эзләрен сурәтли, водород, гелий, башка газларны бәйли. 1990 елларда яхшыртылган тикшеренү ысулларын һәм электрон микроскоп кебек коралларны куллану ярдәмендә бик нечкә (60-200 нм) очышлар ачыла, алар микрометеорит бәрелүен һәм җимерелүен кичергән күрше бөртекләрдән парлар тәэсире нәтиҗәсендә ай туфрагының аерым бөртекләрендә үсә[2].
Бу җилләтү процесслары ай туфрагының спектр үзлекләренә зур йогынты ясый, бигрәк тә коротрафиолет, күренгән, кыска дулкынлы инфракызыл яктылыкта. Мондый спектр үзгәрешләре күбесенчә тимер наночастицаларының керүләре аркасында килеп чыккан, ул киң таралган компонент булып тора һәм туфрак кабыкларында агглютинирует[3]. Бу вак (диаметры берничә йөз миллимикронга бер) металл тимер күбекләре тимерле файдалы казылмалар (мәсәлән, оливин һәм пироксен) таркалгач барлыкка килә.
Спектрга йогынты үзгәртү
Космос җилләтүенең спектр эффектлары, железалы кабыклар катнашында, өчле рәвештә күренә. Айның өслеге караңгырак булганга күрә, аның альбедосы кими. Туфракның кызаруы спектрның озын дулкыннары чагылыш коэффициентын арттыра. Шулай ук спектрның диагностик йоту төркемнәренең тирәнлеге кими[4]. Космос җилләве аркасында барлыкка килгән караңгылану эффекты ай кратерларын күзәткәндә яхшы күренә. Яшь кратерларда якты "нур" системалары бар, чөнки метеоритлар җир өстенә ай асты ташларын ыргыткан, әмма вакыт узу белән бу нурлар юкка чыга, чөнки җилләтү процессы материалны томалый.
Меркурийда космик җилләнү үзгәртү
Меркурий шартлары ай шартларыннан шактый аерыла. Бер яктан, монда көндез температура югарырак (көндезге температура ай өчен ~100 °C, Меркурий өчен ~425 °C) һәм салкынрак төннәр, алар җилләтүгә көчлерәк йогынты ясый ала. Моннан тыш, Кояш системасында урнашуы аркасында Меркурий микрометеоритлар тарафыннан бераз көчлерәк бомбага тотыла, алар планета белән айга караганда күпкә югарырак тизлектә тәэсир итәләр. Моның аркасында Меркурийда өстән катламның җилләтүе тагын да интенсиврак була. Әгәр айда космик җилләтү тәэсирен берлек итеп кабул итсәк, Меркурийда җилләтү нәтиҗәләре, көтелгәнчә, 13,5 берәмлеккә һәм 19,5 берәмлеккә тигез булачак[5].
Астероидларның космос җилләнүе үзгәртү
Роберт Джедик (Роберт Джедик) һәм аның Гавай университетының Астрономия институты тикшеренү төркеме беренче тапкыр астероидларның төсе аларның өслегенең яше буенча үзгәргәнен исбатлаганнар. Бу күзәтү нигезендә Дэвид Несворный (David Nesvorny) Көньяк-Көнбатыш фәнни-тикшеренү институтында (ингл. Боулдер астероидларның яшен билгеләүнең берничә ысулын кулланган. 100 меңнән артык астероидның төсе турында төгәл мәгълүматлар Вашингтон университетыннан Желько Ивежич (Zeljko Ivezic) һәм Принстон университетыннан Марио Юрич (Mario Juric) тарафыннан Слоан цифрлы күк күзәтү программасын гамәлгә ашыру процессында алынган һәм каталогка кертелгән.
Бу тикшеренүләр метеоритлар (гади хондритлар) һәм алар кисәкләре булган астероидлар арасындагы төс аермасы турындагы күптәнге проблеманы хәл итәргә ярдәм иткән. Хондритлар яшь формацияләр буларак зәңгәрсу төскә ия, ә астероидлар башлыча кызгылт. Астероидлардагы зәңгәрсу өлкәләр хәзер «астероид тетрәүләр» һәм метеоритларның чагыштырмача күптән түгел генә булган бәрелешләре белән аңлатыла[6].
|
|
Бу мәкалә тулысынча яки өлешчә төп нөсхәсе Рус Википедиясендәге «Космическое выветривание» мәкаләсе нигезендә ясалды. Авторлар исемлеген төп мәкаләнең үзгәртүләр тарихы битеннән карый аласыз. |
Искәрмәләр үзгәртү
- ↑ Heiken, Grant. Lunar sourcebook: a user's guide to the moon(ингл.). — 1. publ.. — Cambridge [u.a.]: Cambridge University Press, 1991. — ISBN 978-0521334440.
- ↑ Keller, L. P; McKay, D. S. {{{башлык}}}(ингл.) // Geochimica et Cosmochimica Acta : journal. — Т. 61. — № 11. — С. 2331—2341. — DOI:10.1016/S0016-7037(97)00085-9 — Калып:Bibcode
- ↑ Noble, Sarah; Pieters C. M.; Keller L. P. {{{башлык}}}(ингл.) // Icarus : journal. — Elsevier. — Т. 192. — С. 629—642. — DOI:10.1016/j.icarus.2007.07.021 — Калып:Bibcode
- ↑ Pieters, C. M.; Fischer, E. M.; Rode, O.; Basu, A. {{{башлык}}}(ингл.) // Journal of Geophysical Research : journal. — Т. 98. — № E11. — С. 20,817—20,824.. — ISSN 0148-0227). — DOI:10.1029/93JE02467 — Калып:Bibcode
- ↑ Cintala, Mark J. {{{башлык}}}(ингл.) // Journal of Geophysical Research : journal. — Т. 97. — № E1. — С. 947—973. — ISSN 0148-0227. — DOI:10.1029/91JE02207
- ↑ University of Hawaii Astronomer and Colleagues Find Evidence That Asteroids Change Color as They Age.