Китаблар

Китаблар
	Китаблар
Автор	Польша-Литва татарлары
Әсәр яки аның атамасы теле	Русин теле[d], иске беларус теле[d] һәм беларус теле
Кайда өйрәнелә	филология

Китаблар (гарәп теленнән كتاب kitāb — китап) — беларус телендә гарәп язуы белән язылган китаплар. Алар XVI гасырдан башлап Бөек Литва кенәзлегендә XIV—XV гасырларда урнашкан һәм әкренләп телне алмаштырган татарлар тарафыннан оештырыла. Китаплар XVI гасырдан да соңрак барлыкка килмәгән дип санала.

Эчтәлеге һәм формасы

Китапларның эчтәлеге — Коръәнне аңлатучы текстлар, мөселман ритуалларының һәм төп мөселман бурычларының тасвирламалары, Коръәннән өземтәләр һәм Мөхәммәд пәйгамбәрнең хадисләре, көнчыгыш әкиятләре, маҗаралы повестьлар. Еш кына дини риваятьләр һәм хикәяләр, мәсәлән, Мәрьям — Гайсәнең әнисе үлеме, көнчыгыш риваятьләре — Мөхәммәднең Иерусалимга төнге сәяхәте, яшьләр өчен әхлакый-этик гыйбрәтләр (әти-әниләр, кунаклар, ярлылар, ятимнәр, күршеләр турында), Коръән хәрефләре буенча гыйбадәт кылу, яңалыклар тарату турында еш очрый. Китаблардан тыш, гарәпләр язган тәфсирләр, таҗвидләр, хамаиллар да бар. Китаплар уңнан сулга язылган һәм укыла. Вильнюс һәм Минск китапханәләрендә 70-1000 битлек китаплар саклана. Мондый кулъязмаларда юл тулы, сүзләргә бүленеш, укыту билгеләре һәм зур хәрефтән язулар юк. Яңа әсәр (бүлек) «баб» (бүлек) яки «хикәйет» (повесть, хикәя) сүзләре белән башлана, башка очракта басмаларда бүлекнең башлангыч сүзләре (беренче тәкъдим) язылган.

Китапларда татар халкының көнкүреше, гореф-гадәтләре чагылдырыла, шуңа күрә аларның текстлары — лингвистлар, этнографлар, әдәбият белгечләре, тарихчылар өчен кыйммәтле материал.

Китаб теле

Китаплар күптелле кулъязмалар, әмма аларда ул чордагы белорус диалекты теле өстенлек итә. Белорус халык теленә якын булган китаблар теле иске белорус язуы һәйкәлләренең теленнән аерылып тора. Еш кына манускриптларда гарәп, төрки һәм белорус телләренең бер-берсенә кушылуы һәм үрелеп баруы күзәтелә.

Тәрҗемәчеләр һәм күчермәчеләрнең филологик эше аңлы характерга ия булган, бу исә бер төрле язарга омтылуда чагылган. Шул сәбәпле, китабларда берничә фактор йогынтысында формалашкан әдәби-язма нормалар: элекке күчермәләрнең (элекке еллардагы белорус теле нормаларын чагылдырган), кириллица әдәби (бигрәк тә дини чыганакларының һәм халык-диалектлы телнең) барлыкка килүе турында сөйләргә була.

Өйрәнү

Китабларны фәнни өйрәнү XIX гасырда башлана һәм китаптан транслитерланган өзекләр А.Мухлинский «Литва татарларының барлыкка килүе һәм торышы турында тикшеренү» (СПб) эшендә бастыра. XX гасыр башында китаблар турында Евфимий Карский, Игнатий Крачковский, Иван Луцкевич, Ян Станкевич яза.

Әдәбият

Луцкевіч I. Ай-Кітаб — Кіцёп // Скарыніч. Мн., 1993. Вып. 2;
Луцкевіч I. Ай Кітаб // Спадчына. 1992. № 3;
Карскі Я. Беларуская мова арабскім пісьмом // Вестн. Нар. коммссариата просвещения. 1922. № 1;
Шлюбскі А. Беларуская мова арабскай транскрыпцыяй // Наш край. 1926. № 6-7;
Вольскі В. Асноўныя прынцыпы арабскай транскрыпцыі беларускага тэксту ў «кітабах» // Узвышша. 1927. № 6;
Вольскі В. Аб асаблівасцях жывой мовы беларускіх татар і арабскай транскрыпцыі «Аль-Кітабаў» // Наш край. 1928. № 8—9;
Кітаб з фондаў Казанскага універсытэту (№ 1446) // Запісы Бел. Ін-та навукі і мастацтва. 1994. Кн. 21.
Станкевіч, Ян. Беларускія мусульмане і беларуская літаратура арабскім пісьмом / Я.Станкевіч. — Вільня, 1933.
Антонович, А. К. Белорусские тексты, писанные арабским письмом, и их графико-орфографическая система / А. К. Антонович. — Вильнюс, 1968.
Канапацкі, І. Б. Гісторыя і культура беларускіх татар / І. Б. Канапацкі, А. І. Смолік. — Мінск, 2000.
Мишкинене, Г. [A]. Древнейшие рукописи литовских татар : Графика. Транслитерация. Перевод. Структура и содержание текстов. Уч.-метод. пос. / Г. [A]. Мишкинене. — Вильнюс, 2001.
Несцяровіч, В. І. Старажытныя рукапісы беларускіх татар : Графіка. Транслітарацыя. Агульная характарыстыка мовы. Фразеалогія / В. І. Несцяровіч. — Віцебск: УА «ВДУ імя П. М. Машэрава», 2003.