Kil Äxmäd
Kil Äxmäd - tatar morzası, XV ğasır axırında Qazan xanlığınıñ säyäsi däwlät eşleklese, xökümät başlığı.
| Kil Äxmäd ﻛﻳل ﺋﻪﺣﻣﻪﺩ | ||
| ||
|---|---|---|
| Ülem: | 1504 yıl | |
Tatar tarixında Kil Äxmädne "sorı kardinal" dip atap bula, çönki ul xanlıqnıñ eçke häm tışqı säyäsätendä töp rol' uynağan, xan kem bulğanın bilgelägän.
Anıñ eşçänlege bik qarşılıqlı, ber qaraş buyınça Kil Äxmäd Qazan xanlığınıñ Mäskäwgä qarşı turı suğışında kermägänen ireşkän, läkin bu säyäsät säbäple Mäskäw Qazannıñ eçke eşlärenä aktiv tığıla başlağan.
Bütän qaraş buyınça Kil Äxmäd eşçänlegenä tiskäre bäyä birelä, çönki ul Qazan xanlığınıñ bäysezlegen çiklägän häm däwlätneñ Mäskäwgä bäylelegenä kitergän.
Läkin şul qarşılıqlı säyäsät näticäsendä Qazan xanlığınıñ iqtisadi üseşe bulğan, bäylelegenä qaramastan Qazan xanlığı räsmi möstäqil däwlät bulıp qalğan.
Tarix үзгәртү
1490 yıllarda Olığ Möxämmädneñ Qazandağı turı näsele özelgän, häm Qasıym xanlığındağılar Qazan täxetenä däğwä itkännär. Mäskäw böyek kenäze İvan III Olığ Möxämmädneñ onığınıñ ulı Möxämmäd Äminne yaqlağan, näticädä ul Qazan täxetendä utırğan häm urıslarğa tabışlı säyäsätne ütkärä başlağan.
Qazan xalqı Mäskäwneñ xanlıq eçke eşlärendä qısılğanına zur rizasızlıq kürsätä başlağan. Şunı kürep, morzalar Kil Äxmät, Uraq, Äliş häm Sadır urıs qısıluına qarşı däwlät tüntäreleşen oyıştırğan.
1495 yılda Seber xanlığınnan Mamıq Qazan täxetenä çaqırılğan. Mäskäw Möxämmäd Ämingä yärdämgä ğäskärne cibärgän, läkin ul kitkäç Qazan täxetenä Mamıq xan utırğan, ä Ämin qaçqan. Mamıq xan Qazan öçen yat keşe bulğan, zur säwdä şähären niçek idärä itkänen belmägän, Kil Äxmädne qulğa alğan. Näticädä Kil Äxmäd Mäskäw firqäse faydasına qaraşların üzgärtkän, häm Mamıq xanğa qarşı yaña däwlät tüntäreleşen oyıştırğan.
Mamıq xan Arça bäklegenä qarşı yaw belän barğanda, Kil Äxmäd Qazanda xakimiät alğan häm kirmänneñ qapqaların biklägän, näticädä Mamıq Sebergä qaytırğa mäcbür bulğan, ä Qazanda yänä urıs yaqlı firqä xakimiätkä kilgän.
Däwlät tüntäreleşe näticäsendä Kil Äxmäd xökümät başlığı bulğan, ä Qazan täxetenä Qasıym näselennän Ğabdel Latıyf çaqırılğan. Könçığış firqäseneñ başlığı Uraq morza sörgengä kitkän.
1499 yılda Uraq morza könçığış yaqlı xannı Qazan täxetenä utırtırğa tırışqan, läkin Kil Äxmäd yärdämenä Mäskäwdän ğäskär kilgän häm täxet saqlanğan.
1501 yılda Ğabdel Latıyfqa 25 yäş tulğan häm ul bäysez säyäsätne ütkärä başlağan. Kil Äxmäd Qazan bäysezlegenä qurqıp, Mäskäwgä zarlanırğa barğan häm yaña däwlät tüntäreleşen oyıştırıp, täxettä yänä Möxämmäd Äminne utırtqan.
Läkin Möxämmäd Ämin Mäskäw sörgenendä bulğanda, üz qaraşların üzgärtkän häm Qazan xanlığınıñ bäysezlegen yaqlıy başlağan. Täxettä utırğaç, Möxämmäd Ämin Kil Äxmädneñ barlıq xiyänäten iskä töşerep, anı ülem cäzasına xökem itkän.
Riwäyät buyınça Kil Äxmäd üleme aldınnan "Möxämmäd Ämin tözegän manara berqayçan xan isemen yörtmäyäçägen" aldan äytkän, çınnan da xäzer bu manara Söyembikä manarası dip atala.
1505 yılda Möxämmäd Ämin Qazan yanında urıs ğäskären tar-mar itep, Qazan xanlığın Mäskäwgä bäylelegennän azat itkän.
Kil Äxmädneñ üleme belän Qazan xanlığı möstäqillek yulın totqan, läkin Mäskäw belän suğışlar çorı da başlanğan.
Sıltamalar үзгәртү
М.Г.Худяков. Очерки по истории Казанского ханства. "ИНСАН", Москва, 1991