Kanal

Kanal, su kanalı (lat. canalis — torba, ulaq) yäki käriz (farsı كاريز‎) — cir suğaru yäki su marşrutların qısqartu öçen yasalma su yulı.

Maqsat

Su kanalı ike maqsat belän tözelä:

suğaru öçen, su iltep tapşıru yäki su çitkä yünälderü öçen
transport maqsatınnan keşelärne yäki yök taşu öçen

Ğädättä kanallar ike maqsattan da eşlänä.

Sudnolar yöri torğan kanalnı tözü maqsatı - ike su basseynın yäki sulıqnı totaştıru, ike sulıq arasındağı yulnı qısqartu, sudnolar yöreşen tä'min itü, yök taşu, iqtisadi yaqtan tabışlı taşu yulların buldıru.

Ütkärgeç torbalardan ayımalı bularaq kanal yulı açıq itep tözelä.

Tarix

BEQ VI meñyıllıqta Mesopotamiädä berençe suğaru kanalları barlıqqa kilgännär.

Şul uq waqıtta Borınğı Misırda suğaru sistemaları tözelä başlağan, BEQ III-II meñyıllıqta ike ildä suğaru kanalları kiñ çeltäre buldırılğan.

Xättä Borınğı Misırda Urta diñgezgä ağuçı Nil quşıldığın Qızıl diñgez belän sudnolar yöri torğan kanal yärdämendä totaştırılğan dip farazı bar. Qızğanıçqa bu kanal qom dawılları näticäsendä çül qomı astında kümelgän.

1893 yılda Yunanstanda Korinf kanalı tözelgän.

SSRBda

1940-1965 yıllarda SSRBda 2000 km ozınlığındağı magistral' kanallar tözelgän:

Taswirlama

Kanal töp sıyfatlamaları - forması häm kisemeneñ zurlığı, yäğni arqılı kiseme.

Kanalnıñ arqılı kiseme
Trapetsiä sıman	Poligonal'	Turıpoçmaq sıman	Yarımtügäräk sıman

Yar poçmağı kanal barğan tufraqqa bäyle:

~m=\mathrm {ctg} \,\alpha =a/h,

Taş, qıya tufrağı öçen nul'ga ireşä, qomlı tufraq öçen 3-3,5 citä.

Kanallardan su yuğaltu

Kanallardan su yuğaltu buğa äylänü häm diwarları häm töbe aşa sarqu (filtrlanu) säbäple bula. Näq sarqu arqasında su yuğaltu şaqtıy zur bulırğa mömkin.

Qayçaqta sarqu kanal yanındağı tufraqnı sulandıra häm sazlandıra, taw şartlarında işelmä häm sillärgä kiterä.

Kanaldan su sarqu törläre
Su kütärelüe yuğındağı qaplanmağan kanalda	Su kütärelüe belän, qaplanmağan kanalda	Su kütärelüe yuğındağı qaplanğan kanalda	Su kütärelüe belän, qaplanğan kanalda

1 — tufraq suı başlanğıç däräcäse 2 — ağıp taralu çige 3 — yüeşlänü zonası 4 — tamçı ağımı

Sıltamalar

Гришин М. М. «Гидротехнические сооружения» — Учебник, части 2, 1979.