Кама буен колонизацияләү

Кама буен колонизацияләү — Рус дәүләте составына Кама буе җирләренең икътисади, сәяси һәм мәдәни озак керү процесы, руслар тарафыннан Уралны колонизацияләү процессының бер өлеше.

К. Лебедев. «Руслар тарафыннан яңа җирләрне үзләштерү». Кәгазь, акварель. 1904

Тарихы

Башлангыч колонизацияләү этабы XI гасырдан бирле Новгород кешеләренең Уралның төньягына эпизодик рәвештә үтеп керүләре белән бәйле. Документлар буенча XIII гасырда Чулман буе территориясенә Владимир-Суздаль кенәзләренең дружиналарын басып керүе раслана. Беренче тораклыклар роданов археология мәдәнияте һәйкәлләрендә урнаша һәм этник составы буенча катнаш була. Әүвәле рус халкы төньяктан, Новгород һәм Владимир-Суздаль җирләреннән күчеп килә башлый. Рус чыгышлы кайбер матди әйберләр Анюшкар, Искор, Редикор, Уролс алачыкларында табылган.

XIV-XV гасырларда Новгород җире һәм Мәскәү кенәзлеге арасындагы, соңгысының җиңүе белән тәмамланган сәяси һәм икътисади йогынты өчен көрәш бара. XV йөздә Кама буе территориясендә беренче рус шәһәр җирлекләре — Колва елгасында Троицкое городище (киләсе Чердынь шәһәре), Соликамск һ.б. барлыкка килә. Кама буеның рус ләүләтенә керү вакыты һәм шартлары әлегә кадәр бәхәсле мәсьәлә булып кала бирә. Хәзерге тарихи әдәбиятта әлеге проблеманы хәл итүгә өч алым бүлеп бирергә мөмкин. Беренчесе (В.А. Оборин, Г.Н. Чагин, В.В. Мухин һ. б.) Выческо-Вымский елъязмасы мәгълүматларына нигезләнгән, 1451 елны элеккеге удел Верей кенәзлеге идарәчесе Михаил Ермолаевичның Бөек Пермь князе итеп билгеләүен күз алдында тота. Икенчесе (Е.В. Вершинин һ. б.) 1472 елны Чердын походын һәм Пермь кенәзе Михаилны Мәскәү наместнигына әверелдерүне күздә тота. Өченче караш (О. В. Семенов) Бөек Пермьнең Мәскәү дәүләте составына керү елын 1505 ел дип билгели — Мәскәү наместнигы В. А. Кокровның тәгаенләнү елы. Шушы елдан Бөек Пермдә Мәскәү идарә системасы тарала. Колонизацияләү процесының мөһим пункты — Кама буе коми-пермяк халкының христианлыкны кабул итүе. 1983 елдан Стефан Пермский яңа булдырылган Пермь епархиясен җитәкли (резиденциясе Усть-Вымьда була). Әлеге резиденция Кама буе халыкларын христианлаштыру өчен нигез булып тора. 1448 елда ул коми-пермякларны чукындырырга маташа, әммә үзе һәлак була. Пермне рәсми рәвештә чукындыру елы — 1462 ел, чукындыру йоласын епископ Иона үткәрә. XVI гасырның уртасыннан Кама буен колонизацияләүнең яңа этабы башлана һәм ул тоз сәнәгатьчеләре Строгановлар эшмәкәрлеге белән бәйле. Ул чорда крайга рус халкының күпләп килүе күзәтелә, рус авыллары күбәя.

XVI гасыр азагындагы Себергә Ермак походы Себер ханлыгы ягыннан хәрби хәвефне юкка чыгара һәм Мәскәү дәүләте чикләрендә Кама буеның киләсе икътисади, сәяси һәм мәдәни үсешенә булышлык итә.

XVII гасырда Строганов крәстиәннәре төп халыкларның — ясаклы кешеләрнең җирләрен тартып алу очраклары теркәлә. Мәсәлән, 1619 елның 10 февралендә Ирен һәм Сылва ясаклы татарлары шикаять хаты җибәрәләр, алар Строганов крәстиәннәре аларның сулыкларын, балык тоту урыннарын һәм кондыз кәсепләрен тартып алуга зарланалар. Властьлар һәм Строгановлар мондый басып алуларны туктатырга тырыша. Мәсәлән, 1620 елның 1 мартында Сылва Андрей һәм Петр Строгановлар приказчикларына татар Челубей Байбуринны Сылва кешесе Роман Гилевтан яклауны таләп итәләр.

Әдәбият

• В Оборина А. Урал үҙләштереү һәм XI ултыртып аҙағында — xvii быуат башында Иркутск, 1990;
• Вершинин В. Е. Һәм кенәз һәм Великопермский Вымский тураһында тағы бер тапҡыр// Проблема рәсәй тарихы. В. 3. Екатеринбург, 2000;
• Г Чагин Н. Пермдә власы һәм идаралығы Бөйөк xv—XVI бб.//Иван III Судебник: самодержавный русь дәүләте барлыҡҡа килә. СПб., 2004;
• Головчанский п. г., Ф. Мельничук А. Строганов биҫтәһендә, острожек, ауыл. Пермь, 2005.