Зәрдөштлек календаре
Зәрдөштлек календаре - ул һәрберсендә утызар көн булган унике айдан плюс елларның ахырында бернинди айга да карамаган өстәмә биш көннән (→Эпагомене) торган Кояш календаре булып тора.
Бу календарьның төрле юрамалары бар, алар 1 ел төрлечә билгеләнүе белән аерылып тора:
• Кадими календарь (борынгы календарь) Иранда кулланылган булган.
• Шеншай календаре (патшалар календаре) Һиндстандагы Парслар тарафыннан кулланыла һәм 30 көнгә соңрак бара.
• Яңа Фасли календаренда (фасыл календаре) яки Бастани (традицион календарь) 365 көнлек гомуми еллар һәм 366 көнлек кәбисә еллар бар. Яңа ел язгы көн-төн тигезлеге вакыты белән башлана.
Тарихы үзгәртү
Иң борынгы фарсы ай атамалары патша Дарий I-нең (б.э.к. 522-486 елы) бастырылган фетнәчеләр өстеннән җиңүе турында өч телле Беһистун язмасыннан мәгълүм. 30 ай көне турында иң борынгы билгеләнүләр Бундаһишнда очрый.
Борынгы фарсы елы башта һәрберсе 30-ар көннән 12 айдан торган ел булган. Календарьны фасыллар белән туры китерер өчен вакыты-вакыты белән тулы ай өстәлгән булган. Безнең эрага кадәр якынча 5-енче яки 6-нчы гасырда календарь реформаланган булган, һәм һәр 6 елны тулы ай өстәве урынына һәр елга 5 көн өстәлгән булган, шулай итеп, 365 көнлек үзгәртелгән ел барлыкка килгән, ул тропик елга караганда һәр дүрт ел бер көнгә күчкән.
Шулай итеп, ел башы безнең эрага кадәр 6-ынчы гасырында март уртасыннан безнең эраның 5-енче гасырында июльгә кадәр үзгәргән.
Сасанид хөкемдары Кавад I астында безнең эраның 500-дә яңа ел бәйрәме язгы көн-төн тигезлегенә якын булган айга күчерелгән булган; һәр 120 ел өстәмә кәбисә ай өстәлергә тиеш булган. Шулай да, кәбисә аен өстәү регуляр булмаган һәм безнең эраның 641 елда гарәпләрнең фарсыларны җиңүеннән соң калдырылган булган, шулай итеп яңа ел башы яңа ел башы калдырылган булган.
Фарсыларда Ислам кертелә башлаганнан соң, Ислам календаре таралган булган. Фарсыларның кайберәүләре фарсы календарен дәвам иткәннәр. Безнең эраның 1131 елында кәбисә елы өстәлсә, Фарсы илендә атәшпәрәстләр шулай итмәгәннәр. Шулай итеп, ике календарь аерыла башлаган. Шулай да, соңрак бер ай бүтән өстәлмәгән.
Гөҗәратта фарсылар 18-енче гасырда бу аерманы тапкач, алар “Кадими” буларак дөресрәк календарьга кайткан. “Традиционалистлар” үз календаренда калган һәм үзләрен Шеншаһилар дип атаганнар.
Бөек солтан Җәләлетдин Мәлик Шаһ астында 1079 елда фарсы календаре нигездә реформаланган булган (карагыз Иран календаре). Ел башы астрономик язгы көн-төн тигезлегенә беркетелгән булган. Кәбисә көннәрнең төгәл өстәлүе билгеле түгел, гәрчә фараз ителгәнчә 33 елдан 37 елга кадәр кәбисә периодында башкарылган булган. Бу календарь соңрак 1940 ел календарь реформасының нигезе булган, аның буенча Зәрдөштлек нигезләре буенча Фасли календаре (Һиндстанда) һәм Бастани календаре (Иранда) алып барылган булган.
Ел үзгәртү
• Елда һәрберсе 30-ар көн булган унике ай һәм биш өстәмә көн бар (Эпагоменелар).
• Кадими календарьда һәм Шенһаи календарендә төгәл 365 көн бар.
• Фасли календарендә елда 365 көн бар, кәбисә елында 366 көн бар.
Елларны санау үзгәртү
Дәвам итеп, еллар саналган булган. Төрле эпохалар бар. Чор соңгы Сассанид хөкемдары Язгәрд III-нең тәхеткә утыруыннан исәпләнә, Гайсә Раббы тууына кадәр 362-нче елның 16 июненнән башлап эпоха. Башка эра Гайсә Раббы тууына кадәр 651 елдан санала. Өченче эра Гайсә пәйгамбәр тууына кадәр 1738 ел белән башлана, бу Зәрдөшт пәйгамбәрнең риваять тууы елы.
Ел башы үзгәртү
Ел Кадими календарендә июльдә башлана, Шеншай календарендә августта башлана. Фасли календарендә ел язгы көн-төн тигезлеге белән башлана. Гайсә Раббы тууыннан соң 2015 елдан 2030 елга кадәр ел башлары түбәндәге таблицада тупланган:
| Кадими Ел |
Грегориан дата |
Шеншай Ел |
Грегориан дата |
Фасли Ел |
Грегориан дата | ||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1385 | 19. Июль 2015 | 1385 | 18. Август 2015 | 1394 | 21. Март 2015 | ||
| 1386 | 18. Июль 2016 | 1386 | 17. Август 2016 | 1395 | 20. Март 2016 | ||
| 1387 | 18. Июль 2017 | 1387 | 17. Август 2017 | 1396 | 21. Март 2017 | ||
| 1388 | 18. Июль 2018 | 1388 | 17. Август 2018 | 1397 | 21. Март 2018 | ||
| 1389 | 18. Июль 2019 | 1389 | 17. Август 2019 | 1398 | 21. Март 2019 | ||
| 1390 | 17. Июль 2020 | 1390 | 16. Август 2020 | 1399 | 20. Март 2020 | ||
| 1391 | 17. Июль 2021 | 1391 | 16. Август 2021 | 1400 | 21. Март 2021 | ||
| 1392 | 17. Июль 2022 | 1392 | 16. Август 2022 | 1401 | 21. Март 2022 | ||
| 1393 | 17. Июль 2023 | 1393 | 16. Август 2023 | 1402 | 21. Март 2023 | ||
| 1394 | 16. Июль 2024 | 1394 | 15. Август 2024 | 1403 | 20. Март 2024 | ||
| 1395 | 16. Июль 2025 | 1395 | 15. Август 2025 | 1404 | 20. Март 2025 | ||
| 1396 | 16. Июль 2026 | 1396 | 15. Август 2026 | 1405 | 21. Март 2026 | ||
| 1397 | 16. Июль 2027 | 1397 | 15. Август 2027 | 1406 | 21. Март 2027 | ||
| 1398 | 15. Июль 2028 | 1398 | 14. Август 2028 | 1407 | 20. Март 2028 | ||
| 1399 | 15. Июль 2029 | 1399 | 14. Август 2029 | 1408 | 20. Март 2029 | ||
| 1400 | 15. Июль 2030 | 1400 | 14. Август 2030 | 1409 | 21. Март 2030 |
Фасли календаренда кәбисә еллар киңрәк шрифт белән күрсәтелгән.
Кәбисә елы үзгәртү
Кадими- һәм Шеншай- календарьнең үзгәргән елында кәбисә өстәлүе юк, шулай итеп календарь елы Грегориан календаре белән чагыштырып караганда һәр дүрт ел бер көнгә үзгәреп тора. Фасли календарендә үзгәреш шулай итеп куелган ки, ел озынлыгы мөмкин кадәр төгәл уртача Кояш ел уртысына туры килә. Шуңа өстәп, аерма мөмкин кадәр кечкенә итеп тотыла – Грегориан календарендә кебек –тулы бер көнгә. Шулай итеп, һәр дүрт елны кәбисә елы, әмма кайвакыт бишенче елны.
Төгәллек үзгәртү
365 көн озынлыгы белән Кадими- һәм Шеншай календаре тропик елдан ел саен 0,24219052 көнгә һәм якынча 4 елда 1 көнгә аерылып тора.
Ай үзгәртү
Календарь айлары Ай йөрешенә бәйле түгел. Ел һәрберсе 30-ар көн булган унике тигез айга бүленгән, аннан соң биш, Фасли календарендә алты өстәмә көн бара.
Унике ай түбәндәге атамаларга ия:
| фарсы телендә[1] | транскрипция |
|---|---|
| ﻓﺮوردﻳﻦ | Ferverdîn |
| اردﻳﺒﻬﺸﺖ | Ardebehesht |
| ﺧﺮﺩاد | Khordâd |
| ﺗﻴﺮ | Tîr |
| ﻣﺮداد | Mordâd |
| ﺷﻬﺮﻳﻮر | Sharîr |
| ﻣﻬﺮ | Mehr |
| ﺁﺑﺎﻥ | Âbân |
| ﺁﺫﺭ | Âder |
| دﯼ | Deï |
| ﺑﻬﻤﻦ | Bahmen |
| اﺳﻔﻨﺪ | Asfend(ârmed) |
Айның 30 көне түбәндәге атамаларга ия:
| фарсы телендә [2] | транскрипция[3] |
|---|---|
| ﻫﺮﻣﺰ | Aûharmazd |
| ﺑﻬﻤﻦ | Vahûman |
| اردﻳﺒﻬﺸﺖ | Ardavahisht |
| ﺷﻬﺮﻳﻮر | Shatvaîrô |
| اﺳﻔﻧﺪﺍﺭﻣﺪ | ^Spendarmad |
| ﺧﺮﺩاد | Horvadad |
| ﻣﺮداد | Amerôdad |
| ﺁﺫﺭ ﺑﻪ ﺩﻯ | Din-i pavan Âtarô |
| ﺁﺫﺭ | Âtarô |
| ﺁﺑﺎﻥ | Âvân |
| ﺧﻮﺭ | Khûrshêd |
| ﻣﺎﻩ | Mâh |
| ﺗﻴﺮ | Tîr |
| ﮔﻮﺵ | Gôsh |
| ﻣﻬﺮ ﺑﻪ ﺩﻯ | Din-i pavan Mitrô |
| ﻣﻬﺮ | Mitrô |
| ﺳﺮﻭﺵ | Srôsh |
| ﺭﺷﻦ | Rashnû |
| ﻓﺮوردﻳﻦ | Farvardî̄n |
| ﺑﻬﺮﺍﻡ | Vâhrâm |
| ﺭﺍﻡ | Râm |
| ﺑﺎﺩ | Vâd |
| ﺩﻳﻦ ﺑﻪ ﺩﻯ | Din-i pavan Dînô |
| ﺩﻳﻦ | Dînô ̄n |
| ﺍﺭﺩ | Ard |
| ﺍﺷﺘﺎﺩ | Âshtâd |
| ﺍﺳﻤﺎﻥ | Âsmân |
| ﺯﺍﻣﻴﺎﺩ | Zamjâd |
| ﻣﺎﺭﺳﻔﻨﺪ | Mârspend |
| ﺍﻧﻴﺮﺍﻥ | Anîrâ̄n |
Биш, я алты өстәмә көн түбәндәге атамаларга ия:
| persisch[4] | Transkription[5] |
|---|---|
| ﺍﻫﻧﺪ | Ahnad |
| ﺍﺷﻧﺪ | Ashnad |
| اﺳﻔﻧﺪﺍﺭﻣﺪ | Esfandârmed |
| ﺍﺧﺸﺘﺮ | Achschatar |
| ﺑﻬﺸﺖ | Wahisht |
Атна үзгәртү
Хәзер җиде көнлек атна кулланыла, гәрчә бары тик җомга һәм шимбә үз исемнәренә ия, башка көннәр шимбәдән саналган көннәр булып санала:
| شنبه | Shanbeh | Шимбә |
| یکشنبه | Yek-shanbeh | Якшәмбе |
| دوشنبه | Do-shanbeh | Дүшәмбе |
| سهشنبسه | Se-shanbeh | Сишәмбе |
| چهارشنبه | Chahar-shanbeh | Чәршәмбе |
| پنجشنبه | Panj-shanbeh | Пәнҗешәмбе |
| آدینه | Aadineh | Җомга |
Искәрмәләр үзгәртү
- ↑ Edward M. Reingold, Nachum Dershowitz: Calendrical Calculations. The Millennium Edition. Cambridge University Press, Cambridge u. a. 2001, Persian Calendar, Month Names
- ↑ Edward M. Reingold, Nachum Dershowitz: Calendrical Calculations. The Millennium Edition. Cambridge University Press, Cambridge u. a. 2001, Persian Calendar, Day Names
- ↑ F. K. Ginzel: Handbuch der mathematischen und Technischen Chronologie. Band 1: Zeitrechnung der Babylonier, Aegypter, Mohammedaner, Perser, Inder, Suedostasiaten, Chinesen, Japaner und Zentralamerikaner. Hinrichs, Leipzig 1906, S. 281
- ↑ Edward M. Reingold, Nachum Dershowitz: Calendrical Calculations. The Millennium Edition. Cambridge University Press, Cambridge u. a. 2001, Persian Calendar, Epagomenæ Names
- ↑ F. K. Ginzel: Handbuch der mathematischen und Technischen Chronologie. Band 1: Zeitrechnung der Babylonier, Aegypter, Mohammedaner, Perser, Inder, Suedostasiaten, Chinesen, Japaner und Zentralamerikaner. Hinrichs, Leipzig 1906, S. 287
- ↑ Edward M. Reingold, Nachum Dershowitz: Calendrical Calculations. The Millennium Edition. Cambridge University Press, Cambridge u. a. 2001, Persian Calendar, Weekday Names
- ↑ Lance Latham: Standard C Date/Time Library. Programming the World's Calendars and Clocks. R & D Books, Lawrence KS 1998, S. 346
Шулай ук карарга мөмкин үзгәртү
Сылтамалар үзгәртү
- Sympatico Zoroastrian Calendar 2011 елның 5 август көнендә архивланган. (инглиз телендә)
Календарь таблицалары үзгәртү
- Table mapping Fasli calendar to a Gregorian non-leap year. During a leap year, the mapping for the last 21 days of the Fasli year must be adjusted by subtracting 1 from the March date.
- Table for 1375 YZ. This table shows how the year 1375 YZ corresponds to Gregorian dates using the three Zoroastrian calendars, with links back to 1374, 1373 and 1372 YZ.
- Perpetual Fasli calendar
- Zoroastrian calendar of months and days
Календарь калькуляторлары үзгәртү
- Conversion tool for Gregorian dates from AD 1006 to AD 2400 (good for all dates 374 YZ to 1770 YZ). It can adjust for the fact that events between midnight and 6 a.m. on a Gregorian date fall on the previous Zoroastrian day. Shows month view, year view, moon phases and 'Chaugadiyas'.
- The facility above is also available in Gujarati.
- A conversion tool for all three variant calendars, good for AD dates 1911–2030, also with ability to display Zoroastrian dates on a month-to-view page of the Gregorian calendar for 1911–1930.
- Another implementation of the zanc.org calendar above.
- RozCalc – Zoroastrian Calendar Calculator
- Parsical – Zoroastrian Shahenshahi calendar application
- Parsi calendar (Parsi calendar)
Әдәбият үзгәртү
- F. K. Ginzel: Handbuch der mathematischen und Technischen Chronologie. Band 1: Zeitrechnung der Babylonier, Aegypter, Mohammedaner, Perser, Inder, Suedostasiaten, Chinesen, Japaner und Zentralamerikaner. Hinrichs, Leipzig 1906.
- Lance Latham: Standard C Date/Time Library. Programming the World's Calendars and Clocks. R & D Books, Lawrence KS 1998, ISBN 0-87930-496-0.
- Edward M. Reingold, Nachum Dershowitz: Calendrical Calculations. The Millennium Edition. Cambridge University Press, Cambridge u. a. 2001, ISBN 0-521-77167-6, Compact Disc.