Бинокуляр күрү

1. Гадәти бинокуляр күрү — бер үк вакытта ике күз белән дә бифовеаль төбәлү, ягъни һәр күз төбәлгән әйберне аерым кабул итеп сурәт ясауда катнаша. Мондый система — бинокуляр бәйләнешнең иң югары формасы. Гадәти бинокуляр аерым күрүгә түбәндәгеләр кирәк.

Бинокуляр күрү
Моның каршысы	Монокулярное зрение[d]
Бинокуляр күрү Викиҗыентыкта

• Кисешүче күрү кырлары белән күрү юлларының гадәти эше.

• Ике күздән дә күрү кабыгында нейрональ вәкиллек.

• Гадәти ретиналь (ретинокортикаль) туры килү, бу циклоплы күзәтүгә китерә.

• Дөрес нейромускуллы үсеш һәм координация, алар күрү күчәрен төзәтә һәм әйбергә карашны төбәп торуны тота ала.

• Ике күзнең дә якынча бер үк төгәллектә сурәт һәм аның үлчәме.

2. Күрү юнәлеше — челтәркатлауның әлеге кисәгенең субъектив аралыкта аерым юнәлештә проекциясе:

а) төп. Караш сызыгы буларак аңлатылган тышкы аралыкта юнәлеш. Гадәттә фовеаның бу күрү юнәлеше туры караш тойгысы белән бергә була;

б) икенчел дәрәҗәдә. Фовеаның төп юнәлешенә карата экстрафовеаль нокталарның проекция юнәлешләре, алар туры булмаган (эксцентрик) караш тойгысы белән бергә була.

3. Проекция — челтәркатлауның ярсытылган өлешләренә нигезләнеп аралыкта әйбернең чагылган субъектив торышы.

• Кызыл әйбер уң фовеоланы (F), ә кырның борын яртысында урнашкан кара әйбер челтәркатлауның чигә яртысындагы өлешләрен ярсытса (Т), кызыл әйбер баш мие белән туры алда урнашкан булып, ә карасы күрү кырының борын яртысында барлыкка килгән булып чагыла. (рәс. 20.13а). Челтәркатлауның охшаш назаль өлешләре күрүнең чигә яртысына проекцияләнә, өскесе — аскы яртысына һәм киресенчә.

• Ике күз дә ачык булганда кызыл әйбер ике фовеаны да ярсыта, бу челтәркатлауның корреспонденцияләгән нокталарыннан гыйбарәт. Кара әйбер уң күзнең чигә өлешләрен генә түгел, ә сул күзнең назаль урнашкан ретиналь өлешләрен дә ярсыта. Шулай итеп, әйберләр уң күзнең борын яртысына һәм сул күзнең чигә яртысына проекцияләнә. Ләкин ике күрсәтелгән ретиналь өлеш корреспонденцияләнгән нокталар булгач, алар әйберне шул ук аралыкка (сулда) проекцияли һәм икеләнү булмый.

4. Ретиномотор күрсәткечләр. Күрү кырының перифериясендә әйбер сурәте экстрафовеаль өлешкә төшә.

Әйбергә төбәлү өчен билгеле амплитудада саккада кирәк, шуңа челтәркатлауның һәр экстрафовеаль өлеше аннан фовеа ераклыгына туры килгән һәм әйбергә төгәл төбәлү өчен кирәкле саккада амплитудасын билгеләүче ретиномотор күрсәткечкә ия. Фовеола үзәгендә ретиномотор күрсәткечләр нольгә тигез һәм перифериягә таба арта.

5. Корреспонденцияләгән нокталар — ике күзнең дә челтәркатлавында бер үк субъектив күрү юнәлешенә ия булган өлкә (мәсәлән, карашның башлангыч юнәлешендә фовеа). Бер күзнең назаль челтәркатлавының нокталары икенче күзнең чигә яртысындагы челтәркатлауның корреспонденцияләгән ноктасына туры килә һәм киресенчә. Бу челтәркатлауның нормаль корреспонденциясенең нигезе санала. Мәсәлән, уң күзнең борын һәм сул күзнең чигә яртысы челтәркатлавына проекцияләнгән әйбер сурәте күрү аралыгының уң яртысына проекцияләнә. Ретинотопияле оешу күрү юллары буенча чагыла, күрү юллары беренчел күрү кабыгында бинокулярлык өчен җавап биргән нейроннарда берләшкәнче һәр күз аерым чагылыш ала.

6. Гороптер — челтәркатлауның корреспонденцияләгән өлешләрен ярсыткан барлык нокталарның тышкы аралыкта уйдырма яссылыгы һәм шуңа ике күз белән аерым һәм бер яссылыкта кабул ителә (рәс. 20.13б). Бу яссылык күрү күчәрләре кисешү ноктасы аркылы уза һәм шулай итеп анда бинокуляр аерым күрүдә төбәлү ноктасы керә.

7. Фузион Панум өлкәсе — бу гороптер алдындагы һәм артындагы өлкә, аның чигендә әйбер челтәркатлауның бик корреспонденцияләмәгән нокталарын кузгата (ретиналь диспаратлык). Әйберләр аерым кабул ителә, ә күзәтелгән диспаратлык бинокуляр тирәнлек тойгысын (стереопсис) ясау өчен кулланыла. Панум өлкәсе чигеннән тыш урнашкан әйберләр ике булып кабул ителә, бу физиологик диплопия нигезе санала. Панум өлкәсе — төбәлү ноктасында кечкенә (6 дугалы секунд) һәм перифериягә таба тирәнәя (фовеадан 15°'та 30-40 дугалы секунд), шуңа гороптер чигендәге әйберләр аерым һәм бер яссылыкта кабул ителә. Фузион Панум өлкәсе чигендәге әйберләр аерым һәм стереоскопияле кабул ителә. Фузион Панум өлкәсеннән тыш әйберләр ике булып кабул ителә. Физиологик диплопия гадәттә физиологик басу белән бергә бара, моның хакта күпчелек тикшерелгән кешеләр уйламый да. Фузион Панум аралыгы эчендә урнашкан чагылышлар белән ярсытылган челтәркатлау өлкәләре фузион Панум өлкәләре дип атала.

8. Бинокуляр аерым күрү һәр күз белән алынган сурәтне кушу һәм бинокуляр тирәнлекне кабул итү сәләте буларак сыйфатлана: а) сенсорлы фузия күрү кабыгында һәр күздән ике охшаш сурәтнең бер күрү чагылышы берләшүеннән гыйбарәт. Ул үзәктәге була ала, ягъни сурәтләр кушучы, фовеада проекцияләнүче яки периферияле — сурәтләрнең өлешен кушучы, фовеа чигендә проекцияләнүче була ала. Бер күзнең түбән күрүендә фузиягә ирешү мөмкин, тик периферия фузиясе бинокуляр аерым күрү өчен кирәк һәм күрү кыры югалган авыруларда какшарга мөмкин, мәсәлән еракка киткән глаукомада; б) моторлы фузия бифовеаль төбәлү өчен күзләрнең дөрес торышына булышудан гыйбарәт. Моторлы фузия өчен этәргеч ретиналь сурәтнең диспаратлыгы санала, ул фузион вергенцияне кузгата. 9. Фузион вергенциягә ретиналь сурәтнең диспаратлыгын кичерү өчен күзләрнең дизъюгат хәрәкәтләре керә. Фузион вергенция амплитудасын призмалар яки синоптофорда үлчәп була. Гадәти күрсәткечләр:

• Конвергенция: якынча 15-20Д (ерактагы әйбергә төбәлү) һәм 25Д (якындагы әйбергә төбәлү).

• Дивергенция: якынча 6-10Д (ерактагы әйбергә төбәлү) һәм 12-14Д (якындагы әйбергә төбәлү)

. • Асма: 2—3Ʌ.

• Цикловергенция: якынча 2-3°.

Фузион конвергенция ярдәмендә экзофория өстендә идәрә ителә, шул ук вакытта фузион дивергенция эзофорияне идарә итәргә булыша. Вергенциянең фузион механизмнары арганда яки чирдә кимергә мөмкин һәм форияне тропиягә әйләндерә. Вергенциянең фузион механизмнары киңлеге ортоптик күнегүләр ярдәмендә арта ала, аерым алганда якындагы әйбердә фузион конвергенция һәм конвергенция көчсезлегендә.

10. Стереопсис — тирәнлекне тою (өченче үлчәнеш, беренче икесе — биеклек һәм киңлек). Төбәлү ноктасыннан алдарак һәм арттарак урнашкан әйберләр белән ятма диспарат нокталарның бер үк вакытта кузгату нәтиҗәсендә барлыкка килә (тик фузион Панум өлкәсе чигендә урнаша). Шундый диспарат сурәтләр кушылуы тирәнлеге тоелган бердәм күренеш алуга китерә. Әйбер стереоскопияле кабул ителә (3D), чөнки һәр күз аны бераз төрле күренештә кабул итә.

11. Сенсорлы кабул итү. Кылыйлык башында челтәркатлауның кузгатылган өлкәләрнең гадәти проекциясе нигезендә ике сизгерле тою барлыкка килә; нәтиҗәдә конфузия һәм патологияле диплопия үсеше мөмкин.

Күрсәтелгән халәтләр күрүнең берьюлы тоюын сорый, ягъни ике күздән бер үк вакытта сурәтләрне аеру сәләте:

а) конфузия — челтәркатлауның корреспонденцияләгән нокталарның (гадәттә фовеа) төрле әйберләр белән кузгату белән килеп чыккан берьюлы бер-берсенә салынган ике төрле күренешне тою (рәс. 20.14);

б) патологияле диплопия — челтәркатлауның корреспонденцияләмәгән нокталарга күрү күренешләре проекциясе белән бәйле төрле урында бер үк әйбернең ике сурәтен берьюлы тою:

- эзотропиядә диплопия гомоним (кисешмәгән — рәс. 20. 15а);

- экзотропиядә диплопия гетероним (кисешкән — рәс. 20. 15а);

Стереопсисны тикшерү

Стереопсисны дугалы секундларда үлчиләр (1° = 60 дугалы минут; 1 минут = 60 дугалы секунд). Онытмаска кирәк, гадәти аралык күрү үткенлеге 1 почмак минутына, ә гадәти стероүткенлек — 60 секундка тигез була (бу 1 минутка тигез) Мәгънәсе кимрәк булганда үткенлек югарырак. Төрле сынауларда тикшерүнең төрле мәсләкләрен кулланалар. Югары бинокуляр аерым күрүне төгәлрәк раслау өчен «очраклы нокталар» сынавын бирәләр (TNO, Frisby). Ул зәгыйфь булганда һәм/яки ЧАК нигезләнсә, аерылган кысалы сынаулар (мәсәлән Титмус) стереопсис турында ышанычлырак мәгълүмат бирә ала.

TNO сынавы

TNO («очраклы нокталар») сынавы 7 җәдвәл белән тәртипсез урнашкан парлы кызыл һәм яшел нокталардан тора, аларны махсус кызыллы-яшелле күзлекләр аша карыйлар. Һәрбер җәдвәлдә бертөсле нокталар ярдәмендә төрле әйберләр китерелгән (шакмаклар, хачлар һәм б.ш), алар үзләренең башка төстәге парларына карата ятма буенча күченгән; шулай итеп, беренчеләре башкалардан аерылган ретиналь төгәллеккә ия. Кайбер тикшерү сыннары кызыллы-яшелле күзлекләрсез дә күренә (рәс. 20.19а), шул ук вакытта сынау әйберләре стереоскопияле күрү булганда кызыллы-яшелле күзлекләрдә генә күренә (рәс. 20.19б). Беренче өч җәдвәл ярдәмендә стероскопияле күрү булуын ачыклыйлар, ә калганнарын аның санлы бәяләү өчен кулланалар. Сынауда монокуляр «ярдәм» булмаганга, ул Титмус сынавы белән чагыштырганда стереопсисның төгәлрәк үлчәвен бирә, тик көчсез фузия өчен ялган тискәре нәтиҗәләр мөмкин. Күпчелек балалар дүрт яшьтән башлап бу тикшерүне (шулай ук Фризби сынавы) уза ала.

Фризби сынавы

Стереосынау өч үтә күренмәле төрле калынлыктагы пластиклы тәлинкәләрдән тора. Һәр тәлинкә өслегендә тәртипсез урнашкан вак сыннар белән дүрт шакмак бастырылган (рәс. 20.20).Бер шакмагында «яшерелгән» түгәрәк бар, аның чигендә сыннар тәлинкәнең кире ягында бастырылган. Авырулардан бу «яшерелгән» түгәрәкне табарга сорала. Сынау махсус күзлекләр сорамый, чөнки диспаратлык тәлинкә калынлыгы өчен ясала һәм эш аралыгы арту яки кимү белән үзгәрә ала, аны төгәл үлчәргә кирәк була. Диспаратлык 600 алып 15 дугалы секундка кадәр була. Тикшеренүчегә тәлинкәне авыштырмаска яки тикшерү вакытында башны күчермәскә кирәк, чөнки бу монокуляр «ярдәм» бирә.

Лэнг сынавы

Бу стеросынауны үткәрү өчен махсус күзлекләр кирәк түгел. Әйберләр цилиндрлы линзалар белән куелган кисәкләр аша һәр күз белән аерым чагыла. Нокталар күчү диспаратлык ясый, ә авыруга картадагы гади сынны, мәсәлән йолдызны, атарга яки күрсәтергә кушалар (рәс. 20.21). Лэнг сынавын кечкенә балалар һәм сабыйларда стереопсисны бәяләү өчен кулланырга мөмкин, чөнки алар инстинктив рәвештә кулларны суза һәм рәсемгә күрсәтә. Тикшерүче шулай ук баланың бер рәсемнән икенчесенә күз хәрәкәтен күзәтә ала. Ләкин йогынтысын күзәтү өчен рәсемне йөз яссылыгына параллель тотарга кирәк була, шуңа тикшерүче Фризби сынавы стереопсисны ачыклау өчен кулайрак (мәсәлән кылыйлык шиге белән сабыйларда бинокуляр аерым күрүне раслау өчен). Диспаратлык дәрәҗәсе югары һәм 40 см аралыкта 1200 алып 600 почмак секундына чаклы була ала.

Титмус сынавы

Титмус сынавы ике җәдвәлле буклет формасындагы өч үлчәнешле поляроидлы вектографтан тора, аларны поляроидлы күзлек аша күзәтәләр.Уң ягында — зур чебен, сул ягында — түгәрәкләр һәм җанварлар рәте (рәс. 20.22). Сынауны 40 см аралыкта үткәрәләр.

1. Чебен — дорфа стереопсиска сынау (3000 дугалы секунд), сынау кечкенә балаларда аеруча файдалы. Чебен күләмле күренергә тиеш, ә балага аны бер канатыннан "күтәрергә" кушалар. Дорфа стереопсис булмаганда чебен яссы, фотосурәттә кебек күренә. Буклет әйләнгән булса, әйберләр бит яссылыгы артында урнашкан кебек тәэсир була. Авыру чебен канатлары яссылык өстеннән "чыгып тора" дип әйтүен дәвам итсә, стереоскопияле күрүне бәяләү дөрес түгел.

2. Түгәрәкләр тирәнлек сизү нечкәлеген бәяләү өчен сынаулар рәтеннән гыйбарәт. Һәр 9 шакмак эчендә 4 түгәрәк бар. Һәр шакмакта бер түгәрәк билгеле дәрәҗәдәге диспаратлыкка ия һәм гадәти стереопсиста яссылыктан чыгып торучы булып күренә. Диспаратлык 800 алып 40 дугалы секундка кадәр була. Авыру түгәрәкне кырыйга күчкән булып күрсә, димәк авыру стереоскопияле күрүгә ия түгел һәм юнәлешне монокуляр билгели.

3. Җанварлар белән сынау түгәрәк белән сынауга охшаш һәм 3 рәт җанварлардан тора, һәр рәттә бишәү, аларның берсе яссылыктан чыгып торучы булып күренә. Диспаратлык дәрәҗәсе 400 алып 100 дугалы секундка кадәр була.

Дистантлы Фризби-Дэвис стеросынавы

Фризби-Дэвис стеросынавы ачык алгы өлеше белән зур дүрткелдән тора, аның аша 4 кечкенә әйбер күренә. Гади сынауны 6 мм ераклыкта үткәрәләр. Авыру тартмадагы дүрт әйбернең кайсысы аңа якынрак урнашуын билгеләргә тиеш.

Ачык кылыйлык булмаган сабыйларда бинокуляр фузияне тикшерү

Нигезе тышка караган призма

Башкаруда тиз һәм балаларда фузияне ачыклау өчен гади ысул. Сынауны түбәндәге рәвештә үткәрәләр: 20Д призманы нигезен тышка каратып күз алдына китерәләр (бу очракта уң күз алдына). Бу ретиналь рәсемне чигә ягына күчереп, диплопиягә китерә. Тикшерүче көйләү хәрәкәтләре артыннан күзәтә:

а) Һеринг кануны буенча сул күзнең туры килгән сулга хәрәкәте (сул якта абдукция) белән төбәлүне кайтару өчен уң күзнең сулга хәрәкәте була (уң якта аддукция) (рәс. 20.236);

б) аннары сул күз уң якка көйләүче саккадалы хәрәкәт ясый (сулда реаддукция) (рәс. 20.23в);

в) призманы алгач, ике күзнең дә уң якка хәрәкәтен күзәтәләр (рәс. 20.23г); г) фузияне кайтару өчен сул күз тышкы якка хәрәкәт ясый (рәс. 20.23д).

NB Яхшы бинокуляр күрү белән күпчелек балалар 20Д көчле призманы 6 айдан алып җиңә алырга тиеш; башка очракларда көчсезрәк призмаларны кулланырга кирәк (16Д яки 12Д), бу очракта җавапны теркәү авыррак була.

Бинокуляр конвергенция

Гади конвергенцияне ялыктыргыч әйберне күрсәтеп 3-4 айдан башлап тикшереп була. Ике күз дә "борынга" якынлашкан әйбер артыннан тәңгәл күзәтергә тиеш. Сабыйларда артык конвергенция башланучы эзотропияне күрсәтә ала.

Дивергенция аның мөмкинлеген яки әйбергә кызыксыну булмавын чагылдыра.

Сенсорлы аномалияләрне тикшерү

Дүртнокталы Ворт сынавы:

Бу диссоциация сынавын якында һәм еракта кулланырга була. Ул бинокуляр аерым күрүне ЧАК белән супрессиядән аерырга мөмкинлек бирә.

1. Техника

а) авыруның уң күзе алдына яшел линза куялар, ул яшел төстән кала барлык төсләрне төшереп калдыра, ә икенче күз алдына — кызылны, ул кызыл төстән кала барлык төсләрне төшереп калдыра (рәс. 20.24а);

б) авыруга дүрт түгәрәк белән барабан күрсәтәләр: бер кызыл, ике яшел һәм бер ак.

2. Нәтиҗәләр (рәс. 20.246).

• Гадәти бинокуляр аерым күрүдә дүрт түгәрәк тә күренә.

• Ачык кылыйлык булганда барлык түгәрәкләрне дә күрү төзек ЧАК турында аңлата.

• Авыру ике кызыл түгәрәк күрсә, бу уң күзнең супрессиясен күрсәтә.

• Авыру өч яшел түгәрәк күрсә, бу сул күзнең супрессиясен күрсәтә.

• Авыру ике кызыл һәм өч яшел түгәрәк күрсә, бу диплопия булуын күрсәтә.

• Яшел һәм кызыл түгәрәкләр чиратлап күренсә, альтернацияләүче супрессия бар.

Буйлы Баголини күзлеге

Буйлы Баголини күзлеге ярдәмендә бинокуляр аерым күрүне, ЧАК яки супрессияне ачыклыйлар. Һәр линзага нечкә буйлар салынган, алар нокталы яктылык чыганагын Меддокс таягы кебек сызыкка әйләндерә (алга таба кара).

1. Техника

а) авыруның һәр күзе алдына 45° һәм 135° почмагында ике линза куялар һәм авыру нокталы яктылык чыганагын билгели (рәс. 20.25а).

б) һәр күз кыек яктылык сызыгын, икенче күз белән кабул ителгән перпендикуляр сызыкны күрә (рәс. 20.25б);

в) бинокуляр күрүдә һәр күз алдына төрле сурәтләр тәкъдим итәләр.

2. Кылыйлыкның манифестлы күренеше билгеле булса, нәтиҗәләр (рәс. 20.25в) нәзакәтле түгел.

• Ике буй үзәктә кисешсә, «X» хәрефе кебек хач ясала, димәк авыру күзләренең дөрес торышында бинокуляр аерым күрү, ачык кылыйлыкта — төзек ЧАК бар.

• Хачны ясамаучы ике сызык күренсә, бу диплопияне күрсәтә.

• Әгәр бер буй гына күренсә, берьюлы тою юк һәм димәк супрессия бар.

• Теориядә әгәр бер буйда кечкенә өзеклек күренсә, димәк үзәктәге супрессияле скотома бар (мәсәлән, микротропиядә). Бу очракта тәҗрибәдә авыру хачны тасвирлый. Скотома барлыгын 4Д сынау белән раслап була.

4Д тикшерү

Тикшерү бинокуляр төбәлү (гадәти бинокуляр күрү) һәм микротропиядә үзәк супрессион скотоманы 20Д сынаудагы кебек мәсләк ярдәмендә (Һеринг кануны һәм диплопияне кичерү өчен конвергенция) аерырга мөмкинлек бирә.

1. Бифовеаль төбәлүдә

а) призманы нигезен тышка каратып күз алдына китерәләр; бу очракта сурәт чигә ягына тайпыла, ике күз дә сулга борыла (рәс. 20.26а);

б) сурәтләрне кушу өчен сул күз конвергенциялый (рәс. 20.26б).

2.     Сул яклы микротропия белән үзәк супрессияле скотома

а) авыру еракта урнашкан әйбергә ике күз белән карый; үзәк супрессияле скотома буенча шикле сул күз алдына нигезен тышка каратып 4Д призма куялар;

б) сул күз алдындагы сурәт чигә ягына күчә, ләкин скотома өлкәсенә эләгә; бу очракта күз хәрәкәтен күзәтмиләр (рәс. 20.27а).

в) аннары призманы уң күз алдына куялар һәм ул төбәлүне тоту өчен китерелә; сул күз шулай ук сулга күченә (Һеринг кануны), ләкин икенче сурәт скотомадан тыш өлкәгә проекцияләнә һәм рефиксацион хәрәкәтләрне күзәтмиләр (рәс. 20.27б).

Чыганаклар

• Джек Кански. Клиник офтальмология. Системалаштырылган караш. / редакторлар: Еричева В.П.. — 2009. — Б. 944. — ISBN 83-7609-034-8.