Башкорт милли киеме

Башкорт милли киеме — башкорт халкының баш, йөз һәм аяк киеме. Милли кием — халыкның эчке булмышының чагылышы. Кеше үзенең күңел донъясын киеме аша ачып бирергә ынтыла, милләтнең дә яшәү рәвеше, көнкүреше, эчке донъясы — тышкы кияфәтендә чагыла. Шуңа да борынгы заманнардан алып кешегә бер караш ташлау белән, аның нинди милләттән икәнен билгеләп булган. Башкорттоң исә күңел байлыгы чигү-агышта, мәртеннән челтәрләп корулы биләүләрдә, көмешкә чүкеп салынган бизәкләрдә чагылган.

Кием үзенең төп тәгаенләнешеннән тыш үзара аралашуны җиңелләшергә тиеш булган. Киемдә чагылган социаль аерма билгеләрен өч төрен бүлергә мөмкин:

яшь аермасы билгеләре;
гаилә хәлен билгеләүче кием элементлары;
социаль дәрәҗә билгеләре.

Хатын-кыз киеме

Милли киемле башкорт хатыны. С. М. Прокудин-Горский фотосы. 1910 ел.

Хатын-кыз киеме кече чактан ук кыз баланы, күз тиүдән сакларга тиеш булган. Шунлыктан, киемен тәңкә, чук, мәрҗән белән бизәгәннәр. Яше дә тулмаган кыз балаларның да күлмәкләренә, баш киемнәренә тәңкәләр тегелгән. Кызларның чәч бизәүләре бик күп төрле булган, һәр якта агай-энеләрчә аталган:

элгеч,
җилкәмне,
аркалык,
әсма,
чәчкап,
асылма һ.б.

Кыз башларына түбәтәй, маңгайча, калпак дип аталган баш киемнәре кигән.

ХХ быуатка кадәр хатын-кыз һәм ирләр киеме башлыча бизәлеше белән аерым. Хатын-кыз күлмәк, киң ыштан, җиңсез кыска камзол яки чапан(кәзәки) кигәннәр. Байрамда ефәк яки бәрхет җилән, бишмәт кигәннәр. Кыш көне тун, толып, бутаудан тегелгән чикмән кигәннәр.

Бәйрәм өчен дә елан белән туннары булган. Җиләннәрен мәрҗән, тәңкә, энҗе, ахак тегеп төсле буяу белән чемләгән . Кулдан сугылган бизәкле тукымадан күлмәк, алъяпкыч теккәннәр.

Иләнгән тиреннән аяк киемнәре (чарык, башмак, ката, калош) кигәннәр. Күпләп мал көткәнлектән, тирегә кытлык булмаган.Хатын-кыз аяк киемнәренә төсле сызымнар тегеп чыгылган, йеннән чуклар эшләп куелган. Кәпәч буенча хатын-кызның олысы, гаилә хәле турында махсус булган. Баш киемен тәңкәләр, карсаклар, тимер калайлар тегеп ачык итеп бизәгәннәр. Күптәннән хатын-кыз да, ир-егетләр дә бүрек кигән. Җәнлек тиресеннән дүрт кыеклап һәм ике ярты түгәрәктән яки дүрт кыеклап һәм түгәрәк төп кыркып алып теккәннәр. Кама, кондыз, сусар һәм башка тиреләр кулланылган. Бәйрәм өчен тегелгән бүреккә кондыз(кама бүрек) яки кама тиресеннән (кама бүрек) кыса куйганнар. Бүрекле тастар яки яулык кирәк кигәннәр.

Кияүгә чыккан катыннар кашмау кигән. Олуг яштәге катыннар киндер яки ситсадан ак яулык(тастар) ябынган. Бай катыннар өстәп бүрек кигән, мамык шәл, яулык ябынган. Аякларына итек, башмак , тула оек, киндер оек, йон оек кигәннәр. Байрамда кея торган оекларын төрле төстәге һәм рәвештәге корама тегеп бизәгәннәр.

Елла — калпак, түбәтәй, түбәтәй, язлы-көзле — башлык һәм җиңел бүрек, ә инде кышкы суыкта тире бүрек кигән.

Ирләр киеме

Ирләр күлмәк-ыштан, йөз якка камзол, яки чикмән кигән. Көньяк Урал якларында ирләр күлмәгенең ягасы булмаган. Муен кисемен иңерәү белән бәйләп куйганнар.

Кышкысын сарык тиресеннән тегелгән тун һәм толып кигәннәр (билле тун, тире тун). Бәйрәм өчен күлмәкләренә нәкыш чиккәннәр. Киемнәренең бер өстәмәсе булып билбау тора. Бәйрәм өчен кәмәр — матур каптырмалы киң билбау булган. Ул бизәкле бутаудан, бәрхәттән, ефәк. Бизәү өчен ахак, энҗе, фирәзә таш, тимер калайлар белән бизәп, чигеп чемләгән. Җилән, камзул кирәк билбау буганнар.

Өлкәннәрнең түбәтәе карасу төсләрдән, яшьләр өчен ачык төстән тегелгән. Ефәк, йон белән чигеп, мәрҗән, кабырчык, ука белән бизәлгән. Җәнлек (сарык, төлке, бүре, селәүсен) тиресеннән тегелгән бүрек, бүрек кигәннәр. Синен кйммәтлерәк тире белән кырганнар.

Дала якларында җилкә һәм аркаларына төшеп торган башлык, колакчын киеп йөргәннәр. Алар киездән, бутаудан, тиреннән теккәннәр. Калпаклар киездән булган. Итек тышыннан калош кигәннәр. Мәчеткә, кунакка барганда калушны сисеп ингәннәр. Оек кияләр һәм кирәк ыштыр урыйлар.