Алексей Лукьянов

Лукьянов Алексей (15 март 1910, с. Кызыл Ачкычлары, хәзер Похвистнево районы, Самара өлкәсе — 24 февраль, 1991, Мәскәү) совет эрзә шагыйре, прозаик, журналист. СССР Язучылар берлеге әгъзасы (1935). «Кинель» шигырьләрендә беренче эрзян романының авторы (1933). «Сятко» («Искра») журналы мөхәррире. Мәскәүнең эрзә зыялылары түгәрәге лидерларның берсе.

Алексей Лукьянов
Туган	15 март 1910(1910-03-15) Красные Ключи[d], Богырыслан өязе, Самар губернасы, Россия империясе
Үлгән	24 февраль 1991(1991-02-24) (80 яшь) Мәскәү, СССР
Ватандашлыгы	СССР
Әлма-матер	Мәскәү дәүләт университеты
Һөнәре	журналист

Биографиясе

Эрзә игенчесе Мирон Лукьянов гаиләсендә туа. Җиде еллык мәктәпне һәм Бугуруслан профтехучилищесын тәмамлый. 1925 елда Мәскәүдә ССРБ халыкларының Үзәк нәшриятендә (Центриздат) хәреф җыючы булып, аннары Якстере теште («Кызыл йолдыз») гәзитендә хезмәткәр. Бу гәзиттә 1926 елда Лукьяновның беренче шигырьләре басыла. Шул ук вакытта ул Мәскәү дәүләт университетының филология факультетының читтән торып уку бүлегендә укый. Соңыннан «Якстере теште» газетасы редакциясе белән бергә яңа оешкан Мордва автономияле өлкәсе башкаласы Саранск шәһәренә күчеп килә.

«Эрзянь Коммуна» газетасы редакторы урынбасары, «Сятко» (Чаткы) журналы редакторы булып эшли. «Зорясь лазовсь» («Таң ата», 1931) исемле беренче шигъри җыентык бастырып чыгара.

1935 елда яңадан Мәскәүгә күчеп килә. Ул «Учпедгиз» нәшриятының эрзә секциясе редакторы булып эшли.

Бөек Ватан сугышы башлангач армиягә алына. Фронтовик газета хезмәткәре була. Мәскәү өчен сугышта катнаша. Көнбатыш һәм 3 нче Белоруссия фронтлары составында сугыша. Ике Кызыл Йолдыз ордены белән бүләкләнә.

Иҗаты

Лукьяновның беренче шигъри әсәрләре эрзә халык шигъриятенә хас, аларның музыкаль-сөйләм теленә нигезләнгән: «Сиянь лей» («көмеш елга», 1927), «Опаня чокшне» («Тихий вечер», 1927). 1930 еллар башында лирикада Коммунистлар тематикасы өстенлек итә, ул чор өчен хас булган плакатлык барлыкка килә. «Мин изнятано» («без җиңәчәкбез», 1932), «Икелев» («алга», 1933) җыентыклары әнә шундый.Лукьянов иҗатының билгеле бер юнәлеше-рус шагыйре В.Маяковский,шулай ук А. Безыменский. Шул ук чордагы китаплар: «Кочказь сергадовкст» («сайланма әсәрләр», 1933), «Арсемат» («Дума», 1935). Соңгы җыентыкта Лукьяновның «Пулеметчик Прока» исемле беренче поэмасы, «Ася»повесте урын алды.

Лукьянов «Кинель " шигырьләрендә беренче эрзян романының авторы (1933). Әсәрдә эрҗан Беренче бөтендөнья сугышында Азия җәмгыятьләренең катнашуы, шулай ук Көнбатыш Азиянең фин-угор халыкларының ак һәм Кызыл армиянең күп санлы хәрби кампанияләре вакытында драматик язмышы чагылдырылган.

Мәскәүгә күчкәч, иҗади эш темплары акрыная. 1948 елда ул яңадан актив рәвештә чыгарыла башлый, аерым алганда «Вечкевикс мастор» («яраткан туган ил») җыентыгы. Анда Лукьяновның сугыш һәм сугыштан соңгы шигырьләре тупланган.Шул ук елны ул Бөек Ватан сугышы чорында 10 бала тәрбияләгән мордва хатын-кызы ялкынлана торган «Ава-героиня» поэмасын тәмамлый.

1950 нче елларда Лукьянов проза га мөрәҗәгать итә. «Валдо ки» романы («Якты юл», 2 нче кн. 1955-1958) сугыштан соңгы эрзән авылы тормышын тасвирлый. Шул ук темага 1960 нчы еллар «Чахра» (1962), «Вейкине» («бердәнбер», 1962) хикәяләре),"Колмо ялгат» («Өч иптәш», 1962), «Мокшалейсэ» очерклары («Мокшалейда», 1963), «Васенце борозда» («беренче борозда», 1965), "Полковник" повесте (1961).

Аерым әсәрләр рус теленә тәрҗемә ителгән. Лукьянов иҗатына XX гасырның икенче яртысында эрзян тәнкыйтьчесе зур игътибар бирә.

1991 елның 24 февралендә Мәскәүдә вафат була.

Хәтер

Кызыл ачкыч авылында, Самар тармагында, Лукьянов туган җирдә аның хөрмәтенә урам аталган.

Әсәрләре

Эрзян телендә

1. Зорясь лазовсь: Стихть. — М.: Центриздат, 1931. — 80 с.
2. Давол: Евтнема. — Саранск: Мордгиз, 1932. — 31. с.
3. Минь изнятано: Стихть. — М.; Л: ГИХЛ, 1932.— 128 с.
4. Икелев!: Морот ды поэма. — Саранск: Мордгиз, 1933. — 52 с.
5. Киняль: Роман стихсэ сермадозь. Васенце китап. — Саранск: Мордгиз, 1933.- 118. с.
6. Кочказь сермадовкст. — М.: ОГИЗ; Янәсе. гвардия, 1933. — 111с.
7. Арсемат: Морот. — Саранск: Мордгиз, 1935. — 40 с.
8. Минек Вася: Стихт. — Саранск: Мордва дәүләт издательствась, 1941. — 24с.
9. Вечкевикс мастор: Стихть ды поэма. — Саранск: Мордва дәүләт издательствась, 1948. — 104 с.
10. Валдо ки: Роман. Васенце пелькс. — Саранск: Мордва китап издательствась, 1955. -180 с.
11. Валдо ки: Роман. Омбоце пелькс. — Саранск: Мордва китап издательствась, 1958. -196. с.
12. Ладямо: Поэма //Сятко. — 1941. — № 6. — С. 43-58.
13. Лида: Евтнема // Сураньтолт. -1961. — № 1. — С. 66-70.
14. Вейкине: Евтнема // Сурань толт. — 1962. —№ 2. — С. 38-45.
15. Чахра: Евтнема // Сурань толт. — 1962. — 4 нче. — С. 3-14; Чинь стямо. — Саранск, 1967. — С. 180-201; Валдо чинть ало. — Саранск, 1979.— С. 201-217.
16. Марфань инжезэ: Евтнема // Эрзянь дөрес.— 1964.— 1 сент.
17. Од видьметь: Повестть // Сурань толт. — 1964. — № 6. — С. 5-49.
18. Вастома: Евтнема // Эрзянь дөрес.— 1967 — 16 апр
19. Дашу: Повесть //Сятко. — 1967. — № 2. — С. 15-33.
20. Кандидаты: Евтнема // Сятко. -1967. — № 6. — С. 40-42.
21. Кал: Евтнема // Сятко. — 4 нче. — С. 86-90; 1993. — N Р. - 3 — С. 18-21.

Рус телендә

1. Якты юл: Роман. Кн. 1. / Авториз. пер белән мордов.-эрзя В. Уварова — Саранск: Мордов. кн. изд-во, 1956. — 191 с.
2. Илем; Мин телим; Запоем-яңа үз җыры: Шигырьләр / Пер. П. Эрьке // Эрзянские шагыйрьләр. — Саранск, 1935. — С. 3-11.
3. Россия, ягым кадерле // Сов. Мордовия. — 1962. — 23 дек.
4. Тихий кичәсе: Шигырьләр // Пер. Д. Семеновка // Антологиясе мордва шигърият. — Саранск, 1987. — С. 1 15.

Әдәбияты

• Черапкин. Н., Совр. морд. лит-pa, Саранск, 1954;
• Макаров. Ф., А. Лукьяновонь «Валдо ки», романдонть, «Сурань толт», 1956, № 1;
• Очерк һəм тарихы морд. сов. лит-ры, Саранск, 1956;
• Вдовина Л, Турында романе Ал. Лукьянов җитәкчелегендәге «Якты юл», «Лит. Мордовия», 1958, № 16
• Язучылар Сов. Мордовия. Библиографич. белешмәлек, Саранск, 1958;
• Кирюшкин Б. Е., Морд. сов. роман, Саранск, 1965, с. 100-110;
• Кирюшкин Б Е Алексей Миронович Лукьянов: очерк һəм иҗаты // Тарихы мордва совет әдәбияты: 3 т. — Саранск, 1968. — Т. 1;
• Лукьянов Алексей Миронович: Биогр. белешмә // совет Язучылары Мордовия: Библиографик белешмәлек. — Саранск, 1970.