Çoqır

Çoqır, yırım - tekä sözäkleklärdä yañğır häm qar suları eroziäse eşçänlege näticäsendä barlıqqa kilüçe yırğanaqlar. Ozınlığı unnarça metrdan berniçä kilometrğa qädär, tiränlege berniçä distä metrğa citä. Cimerelü, işelü, ubılu näticäsendä üsä baruçı yalan tekä bitläwlärdän ğibarät. Töpläre, ğädättä, tar bula. Üseş barışında çoqırlar berniçä stadiä ütä: tirän bulmağan yırğanaqtan bitläwlärneñ üseşe tuqtağanğa häm alarnıñ üsemleklär belän qaplanuına qädär häm şulay sızağa äwerelüe. Alarnı berençel (bitläwne berençe tapqır kisep uzuçı) häm ikençel yäki töptäge (sıza häm uysulıq töplärenä uyıp kergännär) çoqırlarğa bülep yörtälär. Çoqırlar dala häm urman-dala zonaları öçen tipik küreneş. Alarnıñ üseşe, nigezdä, urmannarnıñ beterelüe häm cirlärne suqalawğa bäyle. Çoqırlar çeltäreneñ tığızlığı häm çoqırlar üsü tizlege bitläwlärneñ ozınlığı häm tekälegenä, taw toqımnarı häm tufraqnıñ sostavına häm üzleklärenä bäyle.

Çoqırlarnıñ şaqtıy öleşendä (öçtän berennän dä kim bulmağan) üseş tuqtalğan. Çoqırlar üseşeneñ urtaça yıllıq tizlege qatı toqımnarda berniçä detsimetr häm metrdan alıp köpşäk toqımnarda unnarça metrğa qädär citä.

Çoqırlar üseşe xalıq xucalığınıñ törle tarmaqlarına, ayıruça igençelekkä zur zıyan kiterä. Aña qarşı köräştä saqlawçı urmannar utırtu, tufraqnı relyef üzençäleklären isäpkä alıp eşkärtü, nığıtu h.b. çaralar yärdämendä alıp barıla.

Ädäbiät

• Овражная эрозия востока Русской равнины. Казань, 1990.
• Докучаев В. В. Овраги и их значение // Сочинения, т. 1. — М.-Л., 1949. (Первая публикация — 1876).