Суяб яки Ордукент (фар. سوی آب; кыт. 碎葉 Суйе борынгы Кытай әйтелеше Suo-[Suai-] iap[1]) — Бөек ефәк юлында Чуй үзәнендә иртә урта гасыр шәһәре. Шәһәрнең хәрабәләре Токмактан (Кыргызстан) 6 км га көньяк-көнбатышта Ак-Бешим авылы янында хәрабәләр белән тәңгәл китерелә. V—VI гасырларда Ефәк юлында Согд сәүдәгәрләренең иң көнчыгыш яшәү урыны буларак барлыкка килгән. Суяб V—VI гасырларда — Чу елгасының Иран телле атамасы. 629 елда аңа Сюаньцзан килгән һәм аның тасвирламасын ясаган. Ул аеруча тары һәм йөзем үстерү өчен алкышлы булган җир муллылыгын билгеләп үткән. Шул вакытта согдияле сәүдәгәрләр төркиләрнең каганына салым түләгәннәр. Көнбатыш-төрки каганаты аерылуы белән Суяб аның башкаласы була. Җәйгә каган Талас үзәнендә Невакетта ставкасына барган. Төркиләр дәүләтнең иминлеген тәэмин иткәннәр, ә согдиялеләр - аның икътисади муллылыгын.

Суяб
Сурәт
Дәүләт  Кыргызстан
Административ-территориаль берәмлек Чуй өлкәсе һәм Таң династиясе
Мирас статусы Бөтендөнья мирасы объекты өлеше[d]
Мәйдан 37,78 һектар,
1360 һектар
Карта

648—719 елларда Суяб Тан империясенең иң көнбатыш кальгаларының берсе булып хезмәт иткән. 647 елда Кытай чыганакларында «Дүрт гарнизон» — Тан империясенең Азиядә төп терәк пунктларының берсе турында искә алу була, алар арасында Суйе да искә алына.[1]. Кытайларга рәхмәтле төп дин булып Буддачылык була, моңа кадәр ул несторианлык һәм зәрдөштлек белән бергә булган. Суябта Кыргызстан территориясендә иң борынгы христиан һәйкәленең эзләре табылган булган — ул VII—VIII гасыр кечкенә несториан чиркәве.[2]. Суябта шулай ук манихейлык та таралган булган. Сун вакытына караган Кытай чыганакларына буенча, нәкъ менә Суябта, гарнизон офицер гаиләсендә бөек кытай шагыйре Ли Бо туган булган.

719 елдан соң Суяб кытайлар тарафыннан алар белән шурадаш тюргешлар хөкеменә бирелгән булган. Гасыр уртасы кытай-тибет сугышлары вакытында монда янә тан гарнизоны тора башлаган. 766 елдан соң Суяб карлуклар кулына күчкән.

Суяб аша VIII гасырда узган Кытай сәяхәтчесе Ду Хуань аны хәрабәләрдә тапкан, гәрчә Буддачылык монастыре әле эшләгән булган. Кытайларның 787 елда көнчыгышка китүеннән соң шәһәр турында мәгълүмат аз. «Худуд әл-аләм» трактатында ул 20 мең халкы булган шәһәр буларак исеме китерелгән.

Суяб Баласагун төзелеше белән бәйле рәвештә XI гасырда тәмам ташланган булган. XIX гасыр ахырында Василий Владимир улы Бартольд Ак-Бешим янында аның хәрабәләрен ялгыш Баласагун хәрабәләре дип белгән. Суябның археологик зонасы 30 гектар алып тора. Казу эшләре Суябта күпсанлы Христианлык, Буддачылык культ корылмалары булуы турында шәһадәт булып тора.

Искәрмәләр үзгәртү

  1. 1,0 1,1 Лубо-Лесниченко E.И.Сведения китайских письменных источников о Суябе (городище Ак-Бешим)// Суяб. Ак-Бешим. / Археологические экспедиции Государственного Эрмитажа. СПб.: 2002. стр. 115-127.
  2. Раннее христианство и тюркский мир Центральной Азии

Әдәбият үзгәртү

  • Зуев Ю. А. Китайские известия о Суябе // Изв. / АН КазССР. Сер. ист., археол. и этногр. — 1960. — Вып. 3(14). — С. 87—96.
  • Кызласов Л. Р. Археологические исследования на городище Ак-Бешим в 1953—1954 гг. // Тр. КАЭЭ. — Т. II. — Фрунзе, 1958. — С. 155—242.
  • Кызласов Л. Р. Городская цивилизация Срединной и Северной Азии: Ист. и археол. исслед. М. Вост. лит., 2006. — 360 с. — Суяб, Ак-Бешим: Гл.4 и Прилож.
  • Кызласов Л. Р. Символ креста у манихеев и сакральное пространство города Суяба на реке Чу // Вестн. / Моск. ун-та. Сер. 8: История. — 2006. — № 2. — С. 138—150.
  • Лубо-Лесниченко E. И. Сведения китайских письменных источников о Суябе (городище Ак-Бешим) // Суяб. Ак-Бешим. — СПб., 2002. — С. 115—127. — (Археол. экспедиции Гос. Эрмитажа).
  • Михеева А. А. Христианская церковь на городище Ак-Бешим: (Объект IV): Нов. архив. данные и их интерпретация // Проблемы истории, филологии, культуры. — 2019. — [Вып.] 3 (65). — С. 246—266.
  • Нарбаев К. Средневековый город Суяб // Наука и новые технологии. — 2013. — № 5. — С. 91—94.
  • Суяб. Ак-Бешим: [Сб. ст.]. -— СПб., 2002. 174 с. — (Археол. экспедиции Гос. Эрмитажа). — ISBN 5-93572-076-0

Сылтамалар үзгәртү