Wikipedia

Николай Черных (1931)

Николай Степанович Черных (1931 елның 6 октябре, Усмань, Үзәк-Кара җир өлкәсе — 2004 елның 25 мае, Мәскәү, Россия) — совет астрономы, астрометрия һәм Кояш системасы кече җисемнәренең динамикасы өлкәсендә белгеч, физика-математика фәннәре докторы.

Николай Черных
Туган телдә исем рус. Никола́й Степа́нович Черны́х
укр. Мико́ла Степа́нович Черни́х
Туган 6 октябрь 1931(1931-10-06)
Усмань, Үзәк-Кара туфрак өлкәсе[d], РСФСР, СССР
Үлгән 25 май 2004(2004-05-25)[1] (72 яшь)
Мәскәү, Россия[1]
Ватандашлыгы  СССР
 Россия
Әлма-матер Иркутск дәүләт университетының Педагогика институты[d]
Һөнәре йолдызбелгеч
Җефет Людмила Ивановна Черных[d]
Балалар Маргарита Черных[d] һәм Iaronika Tchernykh[d]
Гыйльми дәрәҗә: физика-математика фәннәре докторы[d]

 Николай Черных Викиҗыентыкта

Википедиядә Черных фамилияле башка кешеләр турында мәкаләләр дә бар.

Тормыш юлы

үзгәртү

1931 елның 6 октябрендә Усмань шәһәрендә (хәзер — Липецк өлкәсендә) эшче-механик гаиләсендә туа. 1941 елның мартында гаилә, яшәү урынын алыштырып, Иркутск өлкәсенең Тулун районы Шерагул авылына күченә. Мәктәпне тәмамлаганнан соң армиягә алына, аннан соң 1954 елда Иркутск педагогия институтына укырга керә. Керү имтиханнары вакытында Людмила Ивановна белән таныша, 1957 елда ул аның хатыны була. Алар гомер буе бергә эшлиләр[2].

Студент чагында ук Николай Черных Физика-техник һәм радиотехник үлчәүләр бөтенсоюз фәнни-тикшеренү институтының Иркутск вакыт һәм ешлык лабораториясе хезмәткәре була һәм киләчәктә институтта белем алуны эш белән берләштерә. Лабораториядә йолдызларның астрометрик күзәтүләрен алып бара һәм лаборатория өчен яңа булган Данжон астролябиясен үзләштерүдә катнаша[2].

1961 елда Ленинградта Теоретик астрономия институты аспирантурасына укырга керә. 1963 елның сентябрендә Кырым астрофизик обсерваториясенә (КрАО) җибәрелә һәм КрАО штатына кече фәнни хезмәткәр сыйфатында кабул ителә. Соңыннан эзлекле рәвештә өлкән һәм әйдәп баручы фәнни хезмәткәр вазыйфасында эшли. 1965 елда Теоретик астрономия институтында аспирантурада укуын тәмамлый[3].

1999 елда физика-математика фәннәре докторы дәрәҗәсенә диссертация яклый[4].

2004 елның 25 маенда Мәскәүдә тромб өзелү сәбәпле, тиздән вафат була, анда ул Россия Фәннәр академиясенең Гамәли математика институтына исемле астероидка халыкара сертификат алу өчен командировкага килә. Фәнни бистәсендә (Кырым) җирләнгән.

Фәнни эшчәнлек

үзгәртү

Кырым астрофизик обсерваториясендә башта ерак Автоматик планетаара станция траекторийларын күзәтүдә һәм исәп-хисапларда, шулай ук Айның лазер локациясе өлкәсендә гамәли тикшеренүләрдә катнаша[4].

1964 елда, Черныхларның уртак инициативасы белән, Теоретик астрономия институтында «Кырым төркеме» барлыкка килә, аның бурычы Кырым астрофизик обсерваториясендә кечкенә планеталарны (астероидларны) күзәтү була. Людмила Черных Теоретик астрономия институты ягыннан төркем башлыгы итеп билгеләнә, ә Николай Черныхка төркем эшенең фәнни һәм методик җитәкчелеге йөкләнә. Ул төркем эшен 2004 елда үлгәнче алып барган. Озак еллар кечкенә планеталарны күзәтү саны буенча «Кырым төркеме» дөнья лидеры була[2].

Кечкенә планеталарны өйрәнеп, Николай Черных шәхсән үзе 537 яңа планетаны ача, ә ул җитәкләгән төркем барлыгы 1200дән артык яңа планетаны ача[5]. 1459 астрономия оешмасы һәм дөнья астрономнарының эшчәнлеген исәпкә алучы кече планеталарны беренче ачучылар рейтингында 2014 елның июлендә 31 нче урында торган[5]. Черных 200дән артык фәнни эш бастырган, ул өч күмәк монографиянең автордашы булып тора[2].

1973 елның 27 сентябрендә Людмила Черных үзе тарафыннан ачылган астероидны ире хөрмәтенә «Коля» дип атый[6]. Пар хөрмәтенә 1979 елда чех-словак астрономы Антонин Мркос тарафыннан ачылган астероид (2325) Черных исеме бирелә[7].

Николай Черных үзе ачкан астероидларның берсенә аның мәктәп еллары үткән Иркутск өлкәсенең Тулун районы Шерагул авылы исеме белән «Шерагул» исемен бирә[8], икенчесенә — югары белем алган Иркутск педагогика институты хөрмәтенә «Ирпедина» исемен бирә[9]. Николай Черных тарафыннан ачылган «Грачевка» астероиды Липецк өлкәсенең Усман районы Грачевка авылы — әтисенең һәм әнисенең туган ягы — исемен ала[10].

Николай Черных 200дән артык фәнни эш бастырган, ул кече планеталар буенча өч күмәк монографиянең автордашы булып тора.

Ул Халыкара астрономия берлеге (МАС), ике МАС комиссиясе, Җир белән якынаючы астероидларны тикшерү буенча МАС эшче төркеме, шулай ук Европа астрономия җәмгыяте һәм Евро-Азия астрономия җәмгыяте әгъзасы була.

Ясалган ачышлар

үзгәртү

Кайбер ачкан астероидлар

үзгәртү

Бүләкләр

үзгәртү
  • ССРБ ФА Астрономия советының «Яңа астрономия объектларын тапкан өчен» медале (1975, 1977, 1982);
  • Болгар Фәннәр академиясенең мактаулы билгесе (1984);
  • Украина Экология Фәннәр академиясе «Славяне» халыкара премиясе (1998);
  • Е. П. Фёдоров исемендәге Украина Милли фәннәр академиясе премиясе (2004).

Искәрмәләр

үзгәртү
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 http://gamma400.lebedev.ru/docs/2005-astr.pdf
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 К 80-летию Николая Степановича Черных. Сборник материалов
  3. ↑ Черных Николай Степанович (некролог) // Известия высших учебных заведений. Геодезия и аэрофотосъемка. — № 4. — С. 154—156.
  4. ↑ 4,0 4,1 Черных Н. С. Крымское обозрение малых планет. Автореферат диссертации на соискание ученой степени доктора физико-математических наук : 01.03.01. Институт прикладной астрономии. — Санкт-Петербург, 1999. — 59 с.
  5. ↑ 5,0 5,1 Minor Planet Discoverers
  6. ↑ Кояш системасындагы кече объектлар буенча MPC мәгълүмат базасы (6619)
  7. ↑ Кояш системасындагы кече объектлар буенча MPC мәгълүмат базасы (2325)
  8. ↑ Кояш системасындагы кече объектлар буенча MPC мәгълүмат базасы (2036)
  9. ↑ Кояш системасындагы кече объектлар буенча MPC мәгълүмат базасы (2585)
  10. ↑ Кояш системасындагы кече объектлар буенча MPC мәгълүмат базасы (3632)
  11. ↑ HORIZONS System
  12. ↑ Кояш системасындагы кече объектлар буенча MPC мәгълүмат базасы (2540)
  13. ↑ (2786) Grinevia. The International Astronomical Union.
  14. ↑ (3113) Chizhevskij. The International Astronomical Union.
  15. ↑ (3186) Manuilova. The International Astronomical Union.
  16. ↑ (3246) Bidstrup. The International Astronomical Union.
  17. ↑ Астероид № 3836 «Лем»(ингл.) на сайте NASA
  18. ↑ Астероид № 5839 «ГОИ»(ингл.) на сайте NASA
  19. ↑ JPL 5839 Астероид № 7912 «Лаповок»(ингл.) на сайте NASA
  20. ↑ Астероид № 9535 «Плитченко»(ингл.) на сайте NASA
  21. ↑ Свидетельство о присвоении имени малой планете(үле сылтама); астрономические данные на сайте NASA
  22. ↑ Кояш системасындагы кече объектлар буенча MPC мәгълүмат базасы (11003)

Сылтамалар

үзгәртү
Чыганак — https://tt.wikipedia.org/w/index.php?title=Николай_Черных_(1931)&oldid=4403876