Qarabax suğışı
Qarabax suğışı (äzäri Qarabağ müharibəsi, ärm. Ղարաբաղյան պատերազմ, Ğarabağyan paterazm) — Azärbaycan häm Ärmänstan xärbi köçläre arasında Tawlı Qarabax öçen aktiv suğış xäräkätläre, zur etnosäyäsi nizağ.
Aktiv suğış 1992-1994 yılda uza, soñraq milli-säyäsi nizağ däwam itä.
Tarix үзгәртү
Tarixi bäxäs үзгәртү
Qawqaz Albaniäse bilämälärendä bügenge Tawlı Qarabax kergängä kürä, Qawqaz Albaniäseneñ tarixına törle qaraşlar bar, ayıruça äzäri-ärmän doşmanlığı säbäple härber millät Qawqaz Albaniäseneñ tarixına üz däğwasın quya.
Ärmännär Qawqaz Albaniäse - ärmänläşkän xristian däwläte bulğandır dip isbatlıylar, Azärbaycan Qawqaz Albaniäseneñ xalqın - äzärilär babaları bulıp sanıy.
Daimi nizağ үзгәртү
XX ğasırnıñ başında 1905-1907 häm 1918-1920 yıllarda qanqoyğıç ärmän-äzäri suğışları bula.
1921 yılda Tawlı Qarabax Azärbaycanğa kertelgän.
1987-1991 yıllarda Tawlı Qarabaxta yäşäwçe ärmännär millätçeläre rizasızlıq kürsätä başlıy.
Sumğayıt suyışı үзгәртү
1988 yılda Sumğayıt şähärendä ärmännärne talaw-cäberläw çaraları uza, Sumğayıt suyışı näticäsendä räsmi çığanaq buyınça 26 ärmän häm 6 äzäri üterelgän, The Washington Post buyınça yaqınça 200 ärmän häläk bulğan. Şunnan soñ Ärmänstannan äzärilärne häm Azärbaycannan ärmännärne quu çaraları başlanalar.
1990 yılda Baqı şähärendä ärmännärne talaw-cäberläw çaraları uza, 90 keşe üterelgän.
Aktiv suğış үзгәртү
1991 yılda Tawlı Qarabaxta uzğan referendumda xalıqnıñ 99.98 %-ı ölkäneñ Azärbaycannan tulı bäysezlek aluı öçen tawış birä. Azärbaycan räsmiläre referendum näticälären tanımıy häm ölkäne avtonomiä xoquqınnan mäxrüm itä. Suğış başlana. Azärbaycan ğäskärläre ölkäne üz kontrolendä totarğa tırışa. Alarğa qarşı Yerevan häm çit illärdäge ärmän diasporaları üz köçlären cibärä. Ärmännär Tawlı Qarabaxta qanunsız xärbi köçlären tözi başlıylar.
Xocalı suyışı үзгәртү
1992 yılda Xocalı şähärendä Qarabax şuğışınıñ iñ ayawsız häm qanqoyğıç ütereşe bula. 1992 yılnıñ 25-26 fevrale tönendä ärmän qorallı köçläre BDB köçläre qatnaşında Xocalı şähären basıp ala. Höcüm waqıtında xärbi bulmağan watandaşlar häläk bula, yaralana, xäbärsez yuğala. Ütereşneñ qorbannarı sanı - Human Rights Watch buyınça 161 keşe, Tom de Waal buyınça 485 keşe, Azärbaycan xakimiäte buyınça - 613 keşe üterelgän, 487 keşe zıyan kürgän.
1992-1994 yıllarda Qarabaxta qanqoyğıç suğış bara, yaqınça 6000 ärmän, 11557 äzäri häläk bula (bütän çığanaqlar buyınça 30 meñ artıq keşe häläk).
1994 yılda Räsäy, Qırğızstan häm BDB däwlätläreneñ parlamentara mäclese yärdämendä suğışnı tuqtatu turında «Bişkäk» kileşüe imzalana.
Näticälär үзгәртү
Aktiv suğış näticäsendä nigezdä ärmännär yäşägän Tawlı Qarabax Azärbaycannan faktik räweştä bäysezlegenä ireşä, läkin "aktiv suğışnı tuqtatu" tärtibe härwaqıt bozıla häm Qarabax nizağı däwam itä.
Qarabax nizağı - dönyada çişelmägän milli-säyäsi nizağlarnıñ berse bulıp qala birä.
Suğış däwamı үзгәртү
2016 yılda Tawlı Qarabaxta xärbi bäreleşlär başlana .
2020 yılnıñ oktäberendä zur aktiv suğış faktik räweştä yañadan başlana.
Monı da qarağız үзгәртү
Sıltamalar үзгәртү
- Соглашение о прекращении огня с 12 мая 1994 года
- Сванте Корнелл. «Конфликт в Нагорном Карабахе: динамика и перспективы решения»
- Tom de Waal, Black Garden, pp. 285–86: