Һиггс кыры

Һиггс кыры - вакуум симметриясен бозылуга күрә электрозәгыйфь тәэсир итешү симметриясен спонтан бозылуга китерүче скаляр кыр. Теориясен эшкәрткән Британия физигы Питер Һиггс хөрмәтенә аталган.

Һиггс кыры
... хөрмәтенә аталган	Питер Һиггс

Һиггс кырының потенциалы ("Мексика эшләпәсе"). Потенциалның минимумы нульсез энергиягә туры килә, шуңа күрә аның вакуумдагы уртача зурлыгы нуль булмый, димәк бөтен вакуумда нульсез Һиггс кыры таралган.

Һиггс кырының кванты - Һиггс бозоны булып тора. Һиггс кыры - зәгыйфь һәм электромагнит тәэсир итешүләрен берләштергән Стандарт модельнең нигезләрендә тора.

Һиггс кыры булганга күрә зәгыйфь тәэсир итешүне ташучы кисәкчекләрнең (W һәм Z бозоннары) инерт массасы бар, ә көчле һәм электромагнит тәэсир итешүләрен ташучы кисәкчекләрнең (глюон һәм фотон) инерт массасы юк.

Һиггс кырының вакуумда уртача микъдары 240 ГэВ.

Һиггс кыры булмаган очракта берүк буындагы кварклар (мәсәлән u һәм d кварклар) тиң булыр иде.

2012 елда Зур адрон коллайдерында Һиггс кырының кванты - Һиггс бозоны ачылган, аның массасы 125 ГэВ тәшкил итә, заманча физикада ул иң авыр табылган бозон.

Әлегә Һиггс кыры бердәнбер ачылган скаляр кыр. Электромагнит, зәгыйфь, көчле, гравитацион кырлары - вектор кырлар булып тора.

Һиггс кыры булганга күрә зәгыйфь тәэсир итешүдә катнашучы кисәкчекләр (протон, нейтрон, электрон һ.б.) инерт массага ия.

Әдәбият

• Богуш А. А. Введение в калибровочную полевую теорию электрослабых взаимодействий. — 2-e изд. — УРСС, 2003. — ISBN 5-354-00436-5
• А. И. Вайнштейн, В. И. Захаров, М. А. Шифман. Хиггсовские частицы // УФН. — 1980. — Т. 131. — № 8.
• Ансельм А. А., Уральцев Н. Г., Хозе В. А. «Хиггсовские частицы». УФН том 145, 185—223 (1985).
• G.S. Guralnik, C.R. Hagen and T.W.B. Kibble (1968). "Broken Symmetries and the Goldstone Theorem". In R.L. Cool and R.E. Marshak. Advances in Physics, Vol. 2. Interscience Publishers. pp. 567–708. ISBN 978-0470170571.
• P. Higgs (1964). "Broken Symmetries, Massless Particles and Gauge Fields". Physics Letters 12 (2): 132. Bibcode:1964PhL....12..132H. doi:10.1016/0031-9163(64)91136-9.
• Y. Nambu and G. Jona-Lasinio (1961). "Dynamical Model of Elementary Particles Based on an Analogy with Superconductivity". Physical Review 122: 345–358. Bibcode:1961PhRv..122..345N. doi:10.1103/PhysRev.122.345.
• P.W. Anderson (1963). "Plasmons, Gauge Invariance, and Mass". Physical Review 130: 439. Bibcode:1963PhRv..130..439A. doi:10.1103/PhysRev.130.439.
• A. Klein and B.W. Lee (1964). "Does Spontaneous Breakdown of Symmetry Imply Zero-Mass Particles?". Physical Review Letters 12 (10): 266. Bibcode:1964PhRvL..12..266K. doi:10.1103/PhysRevLett.12.266.
• W. Gilbert (1964). "Broken Symmetries and Massless Particles". Physical Review Letters 12 (25): 713. Bibcode:1964PhRvL..12..713G. doi:10.1103/PhysRevLett.12.713.