Юлий фон Каниц (1730 нчы еллар—1781 ел) — 1764—1781 елларда Казан гимназияләре командиры (директор). Язучы.

Җенес ир-ат
Ватандашлык  Россия империясе
Туу датасы 1730-еллар
Үлем датасы 1781
Һөнәр төре галим
Эшчәнлек өлкәсе тарих
Әлма-матер Беренче кадет корпусы[d]

Биографиясе үзгәртү

Юлий фон Каниц дворяннардан чыккан. 1730 нчы елларда туган.

1744—1751 елларда Шляхта кадет корпусында укый. Ике ел хәрби хезмәттән соң Эстляндия һәм Лифляндия эшләренең Юстиц-коллегиясе секретаре була.

1764 елның декабрендә «Казан гимназияләре командиры» итеп билгеләнә (ул вакытта Казан гимназиясе формаль яктан икегә бүленә: дворян балалары һәм төрле дәрәҗәле һәм обер-офицер балалары өчен), алар белән 1781 елда үлгәнче идарә итә. Бу вазыйфада Ю. И фон Каниц яхшы педагог һәм администратор репутациясен ала.

Уку йорты белән идарә иткәндә аңа күп кенә начар шартлар: акча җитмәү һәм яхшы әзерлекле укытучылар булмау белән көрәшергә туры килә. Ю. фон Каниц тырышлыгы белән күптән түгел нигез салынган Казан гимназиясе «яхшы хәлгә» куела: ул Мәскәү студентлары арасыннан укытучыларны җәлеп итә, телләр укытуны яхшырта, татар телен өйрәнүне кертә (аны Сәгыйть Хальфин укыта) гимназиядә театр тамашалары турында кайгырта, әдәби укулар оештыра[1]:192-195.

Екатерина ІІнең Казанда булуы вакытында 1767 елда ул Фәннәр академиясе директоры граф В.Г.Орловның инспекциясен кабул итә[2]. Аның җитәкчелегендә императрица килүгә гимназия алдында дәүләт гербы төшерелгән триумфаль капка төзелә[3].

Ул шулай ук 1774 елда  үзенең «гимназия корпусы» белән, укытучылардан, укучылардан, гимназия каршындагы хезмәткәрләрдән һәм башка затлардан торган 74 кеше  белән бергә Е. И. Пугачёвнан Казанны яклауда актив катнаша. Сугыш вакытында аны укчы белән яралый (А.С. Пушкин «Пугачев тарихы» нда ул үтерелә дип ялгыш язган[4]). Князь П. С. Мещерскийның тәкъдим ителгән доклады буенча, корпус тарафыннан күрсәтелгән «фидакарь батырлык» өчен Екатерина II гимназия директоры надворный советник фон Каницка ярты еллык жалованье бирергә куша[1]:231. Ләкин ул тулысынча бөлгән була, чөнки пугачевчылар урнаштырган янгында аның зур китапханәле йорты юк ителә.[5]. Гимназия биналары да янып беткәнлектән, пугачевчылар шәһәрне талаганнан соң, гимназия директорына уку йортын торгызырга туры килә.

Эшләре үзгәртү

Безнең заманга Ю. И. фон Каницның әсәрләре килеп җитә: «Описание картин на триумфальных воротах, построенных для прибытия Екатерины II» (1767), «Слово в публичном собрании при казанской гимназии» (1775) һәм «Сочинение о найденных в Казанской губернии естественных редкостях» (1777). Шулай ук аның гимназиянең торышы турында Мәскәү университеты директоры һәм попечителенә И. И. Мелиссино хатлары сакланган, Алар «Библиографик язмалар»да (1858) һәм А. И. Артемьевның XVIII гасыр Казан гимназияләре турындагы хезмәтләрендә басылып чыккан.Ул шулай ук Казанның беренче тарихчыларының берсе. Билгеле булганча, ул Казан тарихы турында хезмәт язу өстендә эшли башлый, әмма аны тәмамларга өлгерми.

Ышандырыгыз Херасков әфәндене, мин Аллаһы ярдәме белән Казан тарихын башлап җибәрергә карар кылдым, һәм бу хезмәтне гаепле дип санаган кешеннән башка кемгә багышлар идем?

— Из письма Ю. И. фон Каница Г. Р. Державину от 4 декабря 1778 года[6].

Ю. И. фон Каниц — «Расположение древнего города Казани в 1552 г., с изъяснением плана Казани и описанием осады и взятия её»[7] хезмәте авторы, аны М. М. Херасков үтенече буенча 1778 елда «Россиада» өчен язган. Ул төзегән план һәм Казанны алуны тасвирлау 1552 елда Казанны алган Иоанн IV нең беренче реконструкциясе була. Алар үз вакыты өчен мөһим хезмәткә әверелә, аның белән тарихчылар күп тапкырлар куллана.

Ул 1779 елда камера-обскура ярдәмендә ясалган Казан фоторәсемнәре сериясенең авторы яки башкаруын оештыручы булып санала[5].

Искәрмәләр үзгәртү

  1. 1,0 1,1 Пинегин М. Н. Казань в её прошлом и настоящем. — Казань, 1890. — 604 с.
  2. См., например: Леонид Девятых. Как гимназистам повысили жалованье // Казанские ведомости. — 2005. — № 25. — 8 февраля.
  3. Наталья Болотина. «Разделяется же Казанская губерния на шесть провинций…» (К истории посещения Екатериной II Казани) 2017 елның 4 декабрь көнендә архивланган. // Научно-документальный журнал «Гасырлар авазы — Эхо веков». — 2005. — № 2.
  4. Пушкин А. С. История Пугачёва // Пушкин А. С. Полное собрание сочинений: В 10 т. — Л.: Наука. Ленингр. отд-ние, 1977—1979. — Т. 8. Автобиографическая и историческая проза. История Пугачёва. Записки Моро де Бразе. — 1978. — С. 176.
  5. 5,0 5,1 См.: Тимур Латыпов. Такой Казани мы еще не видели: 230 лет спустя! (Интервью с С. П. Саначиным) // Деловая газета «БИЗНЕС Online». — 2010. — 29 октября.
  6. Сочинения Державина с объяснительными примечаниями Я. Грота. — Т. V. — СПб., 1876. — С. 300.
  7. Каниц Ю. Ф. Красткое изъяснение плана древняго города Казани и описание осады и взятия онаго в 1552 году // Сборник древностей Казанской епархии Платона Любарского. — Казань, 1868. — С. 117, 127—128.

Әдәбият үзгәртү

  • Донесения Каница о положении гимназии в «Библиографических Записках» 1858 года.
  • Владимиров В. В. Историческая записка о 1-й Казанской гимназии. Часть 1. XVIII столетие. — Казань: Университетская типография, 1867. — 231 с.
  • Артемьев А. И. Казанские гимназии в XVIII столетии. — СПб., 1874. [из Журнала Министерства Народного Просвещения]
  • Арк. Л—нко. Каниц Юлий Иванович // Русский биографический словарь: В 25 т. / Под наблюдением А. А. Половцова. — М., 1897. — Т. «Ибак — Ключарев». — C. 446—447.
  • Каниц, Юлий Иванович // Брокгауз һәм Ефрон энциклопедик сүзлеге: 86 томда (82 том һәм 4 өстәмә). Санкт-Петербург: 1890—1907.