Хизгил Авшалумов
Хизгил Давидович Авшалумов (1913 елның 16 гыйнвары — 2001 елның 17 сентябре) — совет прозаигы, шагыйрь, драматург. Тау-яһүд һәм рус телләрендә язган. Сөләйман Стальский исемендәге премия лауреаты.
| Хизгил Авшалумов | |
|---|---|
| Туган | 16 гыйнвар 1913 Нюгди[d], Дагстан өлкәсе, Россия империясе |
| Үлгән | 17 сентябрь 2001 (88 яшь) Махачкала, Россия |
| Ватандашлыгы |  СССР Россия |
| Әлма-матер | Дагестанский государственный педагогический университет[d] |
| Һөнәре | телбелгеч, шагыйрь, драматург, тәрҗемәче |
Тормыш юлы үзгәртү
Хизгил Авшалумов, бер белешмә буенча, 1913 елда, башкалары буенча, 1916 елда Дагстанның Нюгди авылында (Дәрбәнт шәһәре) крестьян гаиләсендә туган. «Захметкеш» өлкә тау-яһүд газетасы корреспонденты булып эшли.
1938—1941 елларда — ССРБ ФА Дагстан филиалының тарих, тел һәм әдәбият институтының фәнни хезмәткәре. Бу чорда ул төрле жанрдагы тау яһүдләре фольклорының шактый күп әсәрләрен җыйган.
1939 елда беренче тат әдәби альманахында үзенең беренче «Гашыйклар» повестен бастыра. 1940 елда «Бастуни джовонхо» («Яшьләр җиңүе») повесте чыга. Авшалумов шулай ук тәрҗемәчелек эшчәнлеге белән дә шөгыльләнә. 1940 елда аның тәрҗемәсендә Дагстан китап нәшрияты Низами Гәнҗәвиның сайланма әсәрләрен чыгара. Шул ук елда ул ССРБ язучылар берлеге составына керә.
Бөек Ватан сугышында катнашкан. Төньяк Кавказ һәм Беларус фронтларында сугыша, казак полкының кавалерия кылыч эскадроны командиры урынбасары була, ике тапкыр яралана, контузия ала. Җиңү көнен Берлинда каршылый. Демобилизацияләнеп, «Дагестанская правда» республика газетасы корреспонденты, соңрак Дагстан язучылар берлеге идарәсе консультанты һәм секретаре булып эшли.
1953 елда Махачкалада Дагстан педагогика институтының тарих факультетын тәмамлый. 1960—1991 елларда «Ватан советиму» («Безнең совет Ватаныбыз») журналы редакторы булып эшли, анда тау яһүдләренең тормышы турында хикәяләр бастырып чыгара: «Анжал занхо» («Хатыннарга үлем»), «Шюваран ди хову» («Ике хатынлы кеше»).
Күпчелек хикәяләрендә һәм новеллаларында (Шими Дербенди турында) Авшалумов сатирик һәм юморист буларак чыгыш ясый. Шими Дербенди тау-яһүд халкының вәкиле образын гәүдәләндерә. Күп еллар дәвамында Шими Дербенди турындагы новеллалар республика газеталары битләрендә басыла. Аларның кайберләре «Советская литература» журналында, шулай ук алман, инглиз, француз һәм испан телләрендә басылып чыга. Новеллаларның зур циклы «Наш современник» журналында басыла (1969, № 7).
Берничә шигъри җыентык чыгарган, шул исәптән балалар өчен дә. «Гюльбоор» җыентыгына тау яһүд хатын-кызы, Социалистик Хезмәт Каһарманы Гюльбоор Давыдова язмышы турында шигырьләр һәм шул исемдәге поэма кергән.
Аның каласына дүрт пьеса керә, шул исәптән «Кишди хьомоли» («Кушак бездетности») беренче тат музыкаль комедиясе һәм «Толмач имама Шамиля» тарихи драмасы. Аның пьесалары шулай ук тау-яһүд театры сәхнәләрендә куела.
Язучы кызы Людмила Авшалумова Дагстан дәүләт университетында эшли, 1994 елдан соң өч чакырылыш Дагстан Дәүләт Советы әгъзасы була[1]. Кыскача яһүд энциклопедиясендә әйтелгәнчә, 1991 елда Советлар Союзы таркалганнан соң, әтисе һәм кызы Россиядә коммунистлар оппозициясенә кушыла[2].
Хизгил Авшалумов 2001 елның 17 сентябрендә вафат була, Махачкалада яһүд зиратында җирләнә. Дәрбәнт шәһәрендә урам аның исеме белән аталган, аның туган авылы Нюгди авылында мәктәп аның исемен йөртә, анда аның музее да бар.
Библиография үзгәртү
Хикәяләр һәм очерклар җыентыгы авторы:
- «Дружба» (1956)
- «Под чинарами» (1956)
- «Встреча у родника» (1960, 1989)
- «Как я воскрес» (1961)
- «Невеста с сюрпризом» (1966)
- «Дочь пастуха» (1963)
- «Возмездие» (1965, 1978)
- «Занбирор» («Невестка»)
- «Кук гудил» («Сын ряженого», 1974)
- «Невеста с сюрпризом» (1966, 2007)
- «Толмач имама» (1967, 2008)
- «Жена брата» (1971)
- «Сказание о любви» (1972)
- «Фамильная арка» (1976, 1984, 2000)
- поэтический сборник «Гюльбоор» (Дагкнигоиздат, 1980)
- «Хитроумный Шими Дербенди» (1982)
- «Русский сын» (1987)
- «Похождения хитроумного Шими Дербенди» (1998)
- исторический очерк «История рода Ханукаевых» (1999)
Бүләкләр үзгәртү
- I дәрәҗә Ватан сугышы ордены;
- Дуслык ордены (1995)[3];
- Хөрмәт Билгесе ордены;
- Стальский исемендәге премия;
- Дагстан АССРның атказанган мәдәният хезмәткәре (1968);
- РСФСР атказанган мәдәният хезмәткәре (1976).
Хәтер үзгәртү
Дәрбәнт шәһәренең бер урамы Авшалумов исеме белән аталган. Шагыйрь яшәгән 53 нче йортта мемориаль такта куелган, мемориаль тактада болай язылган: «Урам совет прозаигы, шагыйрь, драматург, Дагстанның халык язучысы, С. Стальский исемендәге премия лауреаты, Россия һәм Дагстанның атказанган мәдәният хезмәткәре, Бөек Ватан сугышы ветераны Авшалумов Хизгил Давид улы исеме белән аталган».
2002 елда шагыйрь исеме Нюрби урта белем бирү мәктәбенә бирелә[4].
Искәрмәләр үзгәртү
- ↑ Славная дочь знаменитого писателя без протекции, трудом и дарованием проложила себе дорогу к признанию. Издательский Дом «Опора».(үле сылтама)
- ↑ Авшалумов Хизгил.
- ↑ Указ Президента Российской Федерации от 28 апреля 1995 года № 420 «О награждении государственными наградами Российской Федерации работников акционерных обществ, предприятий и организаций». 2021-02-12 тикшерелгән.
- ↑ Кавказский Узел. Имя писателя Хизгила Авшалумова присвоено Нюгдинской школе. 2021-02-12 тикшерелгән.
Сылтамалар үзгәртү
- Манашир Азизов. Ушел из жизни аксакал дагестанской литературы, прозаик Хизгил Авшалумов. 2021-02-12 тикшерелгән.
- Как я воскрес (рассказ). әлеге чыганактан 2006-10-11 архивланды.