Солтанморат Дүскәев
Солтанморат Дүскәев — 1735-1740 еллардагы башкорт күтәрелешләре җитәкчеләренең берсе.
| Солтанморат Дүскәев | |
|---|---|
| Туган телдә исем | баш. Солтанморат Дүскәевв |
| Үлгән | 1739 Үргәнеч, Үзбәкстан ССР |
| Катнашкан сугышлар/алышлар | Башкорт баш күтәрүләре |
Биографиясе үзгәртү
Солтанморат Дүскәев чыгышы белән Казан даругасы Юрмый вулысы башкорттарыннан. Шул ук вулысның старшинасы вазифасын башкара[1].
1735 елның май азагында — июнь башында Ырынбур экспедициясе канцеляриясе вулыслар буйлап хәрби хезмәткә язылган башкортларны командага кушылуга чакырып указ тарата. Казан һәм Нугай даругалары башкортлары (500-гә якын кеше) Акай Күчемов, Килмәк Нурышев, Гүмәр Туктаров, Мәсәгуть, Солтанморат һәм башкалар җитәкчелегендә Чесноковка елгасы ярында Әлшәй авылы янында җыенга җыела һәм Уфага үзләренең «указны тыңларга» килдек дигән хәбәр белән ике вәкилен җибәрә. Җыелганнар Ырынбур экспедициясенең максатлары турында властлардан рәсми аңлатма алырга ниятлиләр. Әммә влачлар бу вәкилләрне дә, соңрак тагын җибәрелгән кешеләрне дә үлем язасына тарттыралар яки төрмәгә ябалар. Уфа влачлары һәм Кирилов җыелышта катнашкан бөтен башкортларны да тотарга боера. Җиргә халыкның сүзен искә-санга сукмавы һәм чиновникларның башбаштаклыгы Башкортстанның Рус дәүләтенә кушылуының шартларын бозылу кебек каралган. Гомуми җыелышта башкортлар экспедицияга каршы юнәлтелә киләчәк сугыш буенча фикер алыша. 1735 елның июль уртасыннан Минзәлә, Зәй, Яңа Чишмә кәлгәләре тирәсендә баш күтәрүчеләр һәм шәһәр гарнизоннары арасында алышлар башлана[2].
1736 елның июнь аеның икенче яртысында Юрматы вулысында Килмәк Нурышев башлыгында баш күтәрүчеләр(якынча 8 мең кеше) җыелыш узгара, Башкорт комиссиясе җитәкчесе генерал П. И. Румянцев җыенга аманатка алынган Солтанморат Дүскәев башкортларга гаепне танырга килү таләбе белән җибәрә. Җыенда катнашучылар бу тәлапны ачу белән кабул итә һәм Румянцев лагерына һөҗүм итеп, кулга алынган катнашучылар, шул исәптән Акай Күчемов, азат итәргә ниятли. 1736 елның көзенә карый Казан даругасы баш күтәрүчеләре Солтанморат Дүскәев һәм Абдулла Акаев тирәсендә туплана[2]. Сентябрьдә башкортлар Румянцев урына яңа биеклек килгәч Килмәк Нурышев һәм Солтанморат Дүскәев Казан һәм Нугай даругалары катнашучылар исеменнән Хрущевка хат язалар. Әммә Башкорт эшләре буенча комиссия командиры тагын да катырак сәясәт алып бара[2].
1737 елның мартында Кызыл елгалары бассейнында Нугай һәм Казан даругалары вәкилләренең корылтае була, анда Солтанморат Дүскәев катнаша. Бу съезда тагын ихтилалды башларга һәм Урта җүз казакларына ярдәм сорап мөрәҗәгать итәргә кирәк дигән карар кабул ителә. Гомуми килешү буенча казаклар менән һөйләшеп бару өчен Солтанморат җитәкчелегендә 12 башкортты җибәрәләр[2]. 1737 елның мартында Урта җүз ханы Абулмәмбәткә башкортлар ярдәм сорап киләләр. Шул ук елның җәендә Әбделмәмбәт, Аблайга һәм Барак солтаннарга Солтанморат Дүскәев бара һәм Аблайга башкорт ханы булырга тәкъдим итә. Аблай Башкортостанга бармый, әммә анда якынча 800 казакъ яугирләрен җибәрә, 1737 елның җәендә һәм көзендә алар башкортлар белән бергә Дим елгасы бассейнында һәм Уфа тирәсендә хәрәкәт итәләр[1].
Барак солтан үзенең улы Шыгай солтанны башкортлар үзенең ханы итеп таныган очракта ярдәм итәргә вәгъдә бирә. Башкорт Себер даругасына килгән Шыгай солтан тирәсендә көчләрне җыярга ынтылып карый, әммә уңышсызлыкка дучар булалар[2]. 1738 елның мартында, Башкортстанда дүрт ай булып, Шыгай кире туган ягына кайтып китә, аның белән бергә Солтанморат башлыгында 400 башкорт гаиләсе китә[1]. Юлда алар Кече жүз казакълары тарафыннан һөҗүмгә дучар була, Солтанморат үзенең күпчелек кешелрен югалтып кире Башкортостанга әйләнеп кайта. Аннары Солтанморат Дүскәев улы белән бергә Барак солтанга килә, анда кыш үткәрә һәм Ургенчкә китә. Бу чорда каракалпаклар арасында Башкортостаннан чыккан Солтанморат исемле хан телгә алына башлый, әммә ул 1704-1711 еллардагы башкорт ихтилалында катнашкан Максат солтан яки башка шәхес булырга мөмкин[1].
Искәрмәләр үзгәртү
Әдәбият үзгәртү
- Акманов И. Г. Башкирские восстания XVII — начала XVIII вв. — Уфа: Китап, 1993.
- Алтын С. Доннелли. Завоевание Башкирии Россией. Тәрҗемә с английского Л. Р. Бикбаевы. — Уфа, 1995.
- Военная история башкир. —Уфа: Башкирская энциклопедия, 2013. —ISBN 978-5-88185-076-0
- История башкирского народа: в 7 т./ гл. ред. М. М. Кульшарипов — Уфа: Гилем, 2011. — К. III. — 476 б. — ISBN 978-5-7501-1301-9.
