Мәшәди Әзизбәков
Мәшәди Әзизбәк оглу Әзизбәков яки Мәшәди-Бәк Әзизбәков ( әзери. Мəşədi Əziz bəy oğlu Əzizbəyov; 1876 елның 18 (6) гыйнвары, Бакы - 1918 елның 20 сентябре, Каспий аръягы тимер юлының 207 нче чакрымы, Перевал һәм Ахча-Куйма станцияләре арасында) - Азәрбайҗандагы инкыйлаб хәрәкәтнең күренекле шәхесе, тәүге азәрбайҗан марксистларның берсе; ЗСЭның 1 нче чыгарылышы буенча, ул төрки революцион интеллектуаллар буынына караган. Ул «Һүммәт» ( әзери. Hümmət) оешмасы азәрбайҗан җитәкчеләренең берсе, РСДРП(б) һәм «Адалят» Фарсы социал-демократлар фиркасы әгъзасы, Бакы Шәһәр Думасы гласные, Бакы СНК губерна комиссары һәм эчке эшләр буенча комиссар урынбасары (1918 ).
| Мәшәди Әзизбәков | |
|---|---|
 | |
| Туган | 6 (18) гыйнвар 1876 Бакы, Россия империясе |
| Үлгән | 20 сентябрь 1918 (42 яшь) Төрекмәнбашы, РСФСР[d] |
| Белем | Бакинское реальное училище[d] |
Мәшәди Әзизбәковның революцион эшчәнлеге Санкт-Петербургта укыганда башлана. Ул Беренче Россия Революциясендә актив катнаша, шул вакытта "Һүммәт" оешмасына әгъза булып керә, соңрак аның күренекле шәхесләренең берсе булып китә. Иран революционерларына ярдәм күрсәтә; Бакы "Ниджат" әзери. Nicat cəmiyyəti мөселман мәгариф җәмгыяте эшчәнлегендә ул турыдан-туры катнашкан. Ул оста итеп яшерен революцион эшләрен легаль эшчәнлек белән бергә алып бара белә. Бакы шәһәр Дума әгъзасы була. Бакы коммунасының күренекле шәхесләренең берсе буларак, ул крестьяннар арасында совет хакимиятен булдыру, шулай ук Бакы оборонасын оештыру өчен бик тырыша. Ул " 26 Бакы комиссары " арасында үтерелә.
Биографиясе үзгәртү
Мәшәди Әзизбәк оглу Әзизбәков елның 6 гыйнварында (яңача - 18) Бакыда [1] ак таш остасы Азизбек Әзизбәков гаиләсендә (1844-1889) туган [2] . Әнисе Сәлминаз Хаҗи Имам Али кызының бердәнбер баласы була [1] .
Аны шәхсән белгән кешеләр Мәшәди Әзизбәковның ярлы гаиләдән булуын хәбәр итәләр [1] ; бу совет басмаларында, шул исәптән биографик басмаларда да очрый [2] . ССРБдагы Гражданнар сугышы һәм хәрби интервенция энциклопедиясендә аның эшчеләрдән булуы әйтелә. Шул ук вакытта, документларның берсендә бәк улы дип күрсәтелгән [3] ; аның фамилиясе шулай ук бәк килеп чыгышлы булуына ишарә ясый. Моннан тыш, аның башка замандашы А. Микоян, М. Әзизбәков бай гаиләдән булган, дип язган .
1883 елда, Мәшәди беренче рус-татар мәктәбенә [2], ә 1889 елда, Бакы реаль көллиятенә укырга керә. 1894 елда төп бүлекне тәмамлап, Тифлис реаль көллиятенең өстәмә классына күчерелә, чөнки авыру аркасында климатны үзгәртергә туры килә. [3] . Соңгысын 1896 елда тәмамлый. Ул Санкт-Петербург төзелеш инженерлары институтына керә алмый, аннан соң Санкт-Петербург технология институтына ике тапкыр имтихан тапшыра, ләкин кабул ителми [2] . 1899 елда гына М.Әзизбәков технологик институтка керә ала. Әнисе кечкенә җир кишәрлеге исәбенә бурычка акча алып улын укырга җибәрә [3] .
Санкт-Петербургта фәкыйрьлектә яшәгән Мәшәди Әзизбәков Кавказ мәгариф округына һәм Бакы шәһәр мэрына стипендия сорап яза, ләкин үтенече кире кагыла. Бу хәл аны шәхси дәресләр бирә башларга мәҗбүр итә. Студентлар мохитендә М. Әзизбәков зур мәхәббәт һәм хөрмәт яулый. Ул хәтта Санкт-Петербургтагы югары уку йортлары студентлары Азәрбайҗан җәмгыяте башлыгы итеп сайлана.
1897 елның мартында Санкт-Петербург студентлары М.Ф. Ветрованың Петропавловск крепостендә үз-үзен яндыруы сәбәпле берничә демонстрация оештыралар. М.Әзизбәков мөселман студентларын бу акциядә катнашырга өнди. Демонстрантларның күпләре кулга алына. М. Әзизбәков Кресты төрмәсенә утыртыла.
Санкт-Петербургта, 1898 елда, ул РСДРП сафына керә [2] . Соңрак Германия тарихчысы Йорг Баберовски аны милли коммунистлар исәбенә кертә. Санкт-Петербург технология институты студенты буларак, М.Әзизбәков берничә революцион күтәрелештә катнаша [3] .
1899 елда Петербург технология институтына укырга керә, 1908 елда тәмамлый, инженер-электрик квалификациясен ала. РСДРПның 2 нче съездыннан соң (1903 ел) большевикларга кушыла. 1905-1907 еллардагы революциядә катнаша, РСДРП Бакы комитеты әгъзасы, "Һүммәт" социаль-демократик төркемен, хәрби эшчеләр дружиналарын, нефть промыселы эшчеләре берлеген оештыручыларның берсе.
1908 елдан Бакыда инженер булып эшли, "Ниҗат-Мариф" легаль мәдәни-агарту җәмгыятендә революцион эш алып бара, азәрбайҗаннар өчен якшәмбе мәктәпләре оештыра.
1911 елда Бакы шәһәр Думасына сайлана.
1913-14 елларда Бакы стачкалары җитәкчеләренең берсе.
Беренче бөтендөнья сугышы елларында Бакы большевиклар оешмасы җитәкчеләренең берсе, Бакы шәһәр Думасында шәһәр хезмәт ияләренең мәнфәгатьләрен яклаган, фронт яны районнарыннан качакларга ярдәм итү Комитеты әгъзасы булган.
1917 елның Февраль революциясеннән соң Бакы эшчеләр һәм хәрби депутатлар Советы депутаты итеп сайлана[3] . 1917 елның мартыннан "Һүммәт" оешмасының вакытлыча комитеты әгъзасы, "Һүммәт"газетасының редколлегия әгъзасы. 1917 елның 5 апрелендә Бакы Мөселман социалистик партияләре бюросы рәисе итеп сайлана. 15-20 апрелдә Кавказ мөселманнарының 1 нче съездында катнаша. Яңадан Бакы шәһәр Думасы депутаты итеп сайланган, азык-төлек комитетында эшләгән. 23 апрельдән РСДРП(б) Бакы комитеты пропаганда һәм агитаторлар коллегиясе әгъзасы.
Бакы губернасы өязләренә чыгып, крестьяннар арасында пропаганда алып барган, Грузиядә һәм Әрмәнстанда Һүммәтчеләр белән элемтә урнаштырган. Июнь аеннан РСДРП(б) Бакы комитеты әгъзасы. Сентябрь аенда Шәһәр Думасына сайлаулар буенча сайлау комиссиясенә керә[3] . 27 сентябрь-3 октябрьдә Бакы нефть промыселы районының үзәк стачка комитеты әгъзасы буларак җитәкчелек иткән; забастовка эшчеләрнең җиңүе белән тәмамланган.
1917 елның 29 октябрендә Бакы шәһәр Думасы гласные итеп сайлана. 1917 елның ноябрендә фирканең Кавказ край комитеты тарафыннан Оештыру җыелышы әгъзалыгына кандидат итеп тәкъдим ителә. Азык-төлек белән тәэмин итү кискенләшүе сәбәпле, Бакы губерниясендә азык-төлек торышын тикшерү һәм икмәкне шәһәргә китерүне җайга салу буенча губерна комитеты эмиссары итеп билгеләнә[4].
1918 елның февраленнән Бакының Кызыл гвардия үзәк штабы әгъзасы. 1918 елның 31 мартында Бакының мөселман өлешен саклау буенча комиссар итеп билгеләнә. Апрель аеннан губкомиссар, Бакы СНК Эчке эшләр буенча комиссар урынбасары.
1918 елның 26-29 маенда-Бакы өязе крестьян депутатлары съездын оештыручыларның һәм җитәкчеләренең берсе, Бакы өязе крестьян депутатлары Советлары башкарма комитеты рәисе итеп сайлана. 1918 елның июненнән "Һүммәт"оешмасы комитетының хөрмәтле рәисе[5]. Германия-Төркия интервентлары һөҗүме вакытында Бакы оборонасын оештырыша, сугышларда катнаша. 1918 елның августында Совет власте вакытлыча таркалганнан соң Бакыда кулга алына.
1918 елның 20 сентябрендә Бакы аръягы тимер юлының 207нче чакрымында янә 25 көрәштәше арасында атып үтерелә (26 Бакы комиссары)[6].
Кинолар үзгәртү
- 1933 — «Двадцать шесть комиссаров» (реж. Н. Шенгелая) — Баба-заде[202].
- 1960 — «Утро (азерб.)русск.» (реж. А. Кулиев (азерб.)русск.) — Нодар Шашик-оглы
- 1966 — «Двадцать шесть бакинских комиссаров» (реж. А. Ибрагимов) — Мелик ДадашевНодар Шашик-оглу
Искәрмәләр үзгәртү
- ↑ 1,0 1,1 1,2 Мешади Әзизбәков — пламенный борец…, 1976
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 Казиев, 1976
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 Мешади Азизбеков — пламенный борец…, 1976
- ↑ Казиев М. А. Мешади Азизбеков: жизнь и деятельность. — Баку: Гянджлик, 1976. — 119 с.
- ↑ Казиев М. А. Мешади Азизбеков: жизнь и деятельность. — Баку: Гянджлик, 1976. — 119 с.
- ↑ Чайкин В. К истории российской революции. Вып. 1: Казнь 26 бакинских комиссаров. — М.: Изд-во З. И. Гржебина, 1922. — С. 80.
Сылтамалар үзгәртү
- Азизбеков Мешади Азим-бек-оглы// Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. 1-й т. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
Әдәбият үзгәртү
- Казиев М. А. Мешади Азизбеков: жизнь и деятельность. — Баку: Гянджлик, 1976. — 119 с. (ЖЗЛ)
- Искендеров М. С. Из истории борьбы Коммунистической партии Азербайджана за победу Советской власти. — Баку: Азербайджанское гос. издат., 1958.
- Мешади Азизбеков — пламенный борец за власть Советов. Речи, документы и материалы. — Баку: Азербайджанское гос. изд-во, 1976.
- Смирнов Н. Г. Ушедшие в бессмертие: Очерк истории Бакинской коммуны. — М.: Юридическая литература, 1986.
- Efendijev S. M. Azərbajcan joksyllarƅ mənafei ygrynda mubarəzəçi (Məşədi Əzizbejovyn tərcuməji-halƅna dajir materiallar). — Baqƅ, 1930.