Wikipedia

Морат Аджи

Морат Аджи, псевдоним, тулы исеме Морат Искәндәр улы Аджи (ком. Аджиланы Мурад Эскендерны уланы, 9 декабрь, 1944 ел, СССР, РСФСР, Мәскәү — 7 март, 2018 ел, шунда ук) — күренекле тарихчы, төрки дөньяны өйрәнүче, публицист һәм язучы. Гыйльми эшләре, нигездә, төрки халыклар тарихына багышланган. Алтайда барлыкка килгән дип фараз ителүче «Халыкларның Бөек күченеше» концепциясенең авторы.

Морат Аджи
Туган телдә исем ком. Аджиланы Мурад Эскендерны уланы
Туган 9 декабрь 1944(1944-12-09)
СССР, РСФСР, Мәскәү
Үлгән 7 март 2018(2018-03-07) (73 яшь)
РФ, Мәскәү
Милләт комык
Ватандашлыгы  СССР
 Россия
Әлма-матер МДУның география факультеты[d]
Һөнәре тарихчы, язучы
Ата-ана
  • Искәндәр Аджи (әти)
Бүләк һәм премияләре Азәрбайҗанның «Ватан улы» (Vətən Övladı) ордены
Гыйльми дәрәҗә: икътисад фәннәре нәмзәте[d]
Сайт adji.ru

Тормыш юлы үзгәртү

Фәнни эшчәнлеге башлану үзгәртү

 
Морат Аджи «Китаби дәдә Коркыт» дастанының 1300 еллыгында. Бакы. 2000 ел.

Морат Аджиев (Морат Аджи) 1944 елның 9 декабрендә Мәскәүдә туган. 1964 елда ул Мәскәү дәүләт университетының география факультетына укырга керә, 1969 елда аны тәмамлый. Шул ук университетта аспирантурага кабул ителә. Аның кандидатлык диссертациясе Себерне икътисади-математик модельләштерү проблемасына багышланган («Моделирование и оптимизация процесса промышленного освоения Северо-Востока СССР с выбором индустриально-строительных опорных баз»). Фәнни җитәкчесе — профессор Василий Федот улы Борханов. Аспирантурадан соң, Аджиев СССР төсле металлургия министрлыгының икътисади фаразлау бүлегендә эшли. 1975 елдан ул Бөтенсоюз читтән торып укулы финанс-икътисад институтында (рус. ВЗФЭИ) икътисади география буенча лекцияләр курсын укый, анда 15 ел эшли[1][2].

Бу чорда ул фәнни журналистика өлкәсендә актив эшли, телевизион тапшыруларда катнаша, фәнни командировкаларда күп вакыт үткәрә. Морад Аджиның кызыксынулар өлкәсе икътисад, физика, химия, медицина, тарих, театр, этнография, әдәбият һ. б. өлкәләрне үз эченә алган, ә аның икътисади, социаль һәм тарихи география өлкәсендәге эше ахыр чиктә Морад Аджида тарихка карата кызыксыну уятуга ярдәм иткән[2].

1982 елда Мәскәүдә аның «Себер: XX гасыр» фәнни-популяр китабы басыла һәм ул аның тормышында мөһим этап була. Автор территориаль-җитештерү комплекслары һәм яңа территорияләрне үзләштерү белән бәйле демографик үзгәрешләр темасына мөрәҗәгать итә[3]. Ул Себерне куп проблемалар: кешеләр, җитештерү, фәнни, мәдәни проблемаларның бер-берсе белән үрелеп бару үзәге буларак күрсәтә. Тик Себерне үзләштергәндә дәүләтнең тупас икътисади хаталары турында дөреслекне әйтеп, ул фирка органнарының ачуын китерә һәм «кара исемлек»ләрдә булып чыга [4][1]. Хәзерге вакытта бу китап кайбер югары уку йортларының уку-укыту курсларының тәкъдим ителгән яки өстәмә әдәбият исемлегенә керә[5][6][7].[8].

М. Аджи һәм аның китабы «торгынлык чоры» ахырына якынлашкан вакытта «кара исемлекләр»дә булып чыга. Бу чор тиздән яңа сәяси, икътисади һәм социаль сәясәт һәм тормыштагы тиз үзгәрешләргә бирешә. Бу чор Россия өчен генә түгел, бөтен Советлар Союзы өчен дә тынычсыз һәм катлаулы була. Мондый катлаулы шартларда М. Аджи үзенең тикшеренү һәм иҗади эшчәнлеген дәвам итә. Аңа докторлык диссертациясен якларга ирек бирмиләр. Илдә һәм чит илләрдә йөзләгән басмалары булуга карамастан, аны Журналистлар берлегенә кертмәгәннәр. Югары уку йортларында коррупция, идеологик басым аны 1989 елда институтта академия карьерасын тәмамларга мәҗбүр итә [2].

Морад Аджи күп еллар Советлар Союзының танылган фәнни-популяр һәм әдәби журналлары («Знание – сила» (Белем – көч), «Вокруг света» (Дөнья тирәли), «Новый мир» (Яңа дөнья)) белән хезмәттәшлек иткән. 1989 елда институттан китеп, танылган «Вокруг света» фәнни-популяр журналында фәнни мөхәррир булып эшли башлый. Журналист һәм тикшеренүче ролендә чыгыш ясап, Советлар Союзының «юкка чыккан» халыклары турында этнографик мәкаләләр яза. XX гасырның 90 еллары башында «кайнар» нокталарда катнаша, Кавказдагы хәрби хәрәкәтләр турында очерклар бастыра. Аның игътибарын ул үз очеркларында сөйли торган кече халыклар тарихы җәлеп итә. Үзенең туган халкы тарихы белән дә кызыксына башлый [2].

Аны үз халкы тарихы мавыктырган, һәм бу тикшеренүләрнең яңа темасын ачкан чорда борылыш мизгеле була. Беренче мәкаләләренең берсе – кумыклар, икенчесе карачайлар турында. Ул чакта аңа «пантюркист» кушаматы беркетелә. Бу ярлык совет чорында башкача уйлаган (инакомыслие) кешеләргә беркетелгән [2].

Кем мин? Минем тамырларым нинди? Морад Аджи әлеге сораулардан узган кумыкларның беренче тикшеренүләрен башлый. Аларның тарихын XIX гасырдан, Кавказ яулап алынганнан бирле исәпләргә була. Совет чорындагы бу рәсми караш фикер алышырга тиеш түгел иде. Морат Аджи үз очеркларында ераграк вакытны тикшерә. Элек нәрсә булган? [2]. « Мы – из рода половецкого!» (Без – кыпчак нәселеннән!) ул китап 1992 елда бу темага мәкаләләр сериясеннән соң чыга. Әлеге китапны бастырганнан соң, Аджины «өстән» күрсәтмә буенча журналдан чыгаралар[9]. Чынлыкта журналист карьерасы да туктала. Аның өчен профессиональ язучы-тикшеренүче тормышы башлана. Хәзер ул Совет чорында яшәгән Аджиев фамилиясе урынына Аджи фамилиясе астында чыгыш ясый[2].

Халыкларның Бөек күченеше концепциясе һәм тюркология үзгәртү

«Вокруг света» журналы редакциясеннән эштән киткәннән соң, Аджиев мөстәкыйль тикшеренүне дәвам итә. Ул Дәште Кыпчак (Бөек Дала, Кыпчак даласы) илен тикшерә. [10].Ул 2000 елдан артык элек Алтайда туган «Халыкларның Бөек күченеше» турында гипотезаны белдерә. Ул күченүнең фаразланган этапларын карап чыга һәм аларны географик картада сынады. Аджиев Дәште Кыпчак иле Алтайдан күченү һәм яңа территорияләрне үзләштерү нәтиҗәсендә формалашкан дигән нәтиҗәгә килә. 1 меңъеллыкта Дәште Кыпчак территориясе Байкалдан Атлантикага кадәр сузылган һәм Себер һәм хәзерге Россия территориясенең шактый өлешен үз эченә алган[11][9].

Тикшеренүләр нәтиҗәләрен Аджи 1994 елда «Полынь Половецкого поля: Из родословной кумыков, карачаевцев, балкарцев, казаков, казахов, татар, чувашей, якутов, гагаузов, крымских татар, части русских, украинцев и других народов, ведущих свое начало от тюркского (кипчакского) корня и забывших его» китабында бәян итә[12]. Аджиев гипотезасы буенча, бу халыклар 2000 елдан артык элек Алтайдан Бөек күченешне башлап җибәргән һәм берничә гасыр дәвамында Евразия континентының дала зонасын әкренләп үзләштергән. Автор фикеренчә, Россия тарихы, "кабул ителгән фикергә каршы, бөтенләй IX гасырда түгел, ә күпкә алдарак башланган" [13]. Аджиев борынгы төркиләрнең диненә – тәңречелеккә аерым игътибар бирә[14]. «Полынь Половецкого поля» Аджиевка билгеле булды[15]. 2015 елда китапның 9 нчы басмасы дөнья күрде[16]. Баку славян университетында «Тюркология» юнәлеше кысаларында «Тәрҗемәчелек проблемалары» фәнни-тикшеренү лабораториясе «Полынь Половецкого поля» китабын төрки телләр, әдәбият, тарих буенча иң яхшы әсәр дип тәрҗемә итте һәм нәшер итте. Тәрҗемәнең авторы - танылган тюрколог, лингвист профессор Тофик Гаджиев [17][18]. Китап үзе Баку славян университетының педагогика факультетында студентлар тарафыннан өйрәнелә[19]. 2001 елда Гази университеты (бүген Анкара Хаҗи бәйрәм Вели университеты) профессоры Зейнеп Баглан Озер китапны төрек теленә тәрҗемә итә, ә 2019 елда китапның икенче басмасын (өстәмә һәм эшкәртелгән) тәрҗемә итә [20][21][22].

Морад Аджи китаплары «Перестройка» вакытында киң аудиториягә чыга. Алар китап укучыларда зур кызыксыну уята. Морат Аджи үз эшендә Алтай һәм Себерне үзләштерү проблемаларына бәйле фәнни тәҗрибәдән файдаланган. Аның белемнәре борынгы Себердә урнашу проблемасын өйрәнүдә мөһим роль уйный. Шуның аркасында халыкларның Алтайдан Бөек күченеше концепциясе тирән фәнни нигезләнешкә ия булды. Фикерен түбәндәге китапларда тирәнәйтә һәм киңәйтә бара: «Европа. Тюрки. Великая Степь» (1998), «Кипчаки. Древняя история тюрков и Великой Степи» (1999), «Кипчаки. Огузы. Средневековая история тюрков и Великой Степи» (2001), «Тюрки и мир: сокровенная история» (2004), «Asia’s Europa» (2005), «Азиатская Европа» (2006), «Дыхание Армагеддона» (2006), «Без Вечного Синего Неба: Очерки нашей истории» (2010), «Полынный мой путь» (2014), «Великая Степь. Приношение тюрка» (2014), «История тюрков. Такими знали нас» (2015), «Сага о Великой Степи» (2016) [2][23]. «Безнең Ватан – дала, ә бишек – Алтай», – дип раслый Морат Аджи. Автор эшендә Евразиянең сәяси, социаль, дини һәм этник тарихы, Алтайда төркиләр тормышы һәм аларның Евразия кыйтгасында урнашуы тасвирлана. Ул үз әсәрләрендә өйрәнелә торган темалар: Дәште Кыпчак, Себер, Алтай һәм тәңречелек.

2013 елда Мәскәүнең Татар мәдәни үзәгендә Аджиның тюркология өлкәсендәге эшчәнлегенә 20 ел тулуга багышланган очрашу узды[24]. Очрашу төрле милләт кешеләрен җыйды һәм «Бердәм илнең бердәм халкы» дигән девиз астында узды. Күп санлы чыгышларның төп темасы - авторга төрки халыклар мәдәниятен торгызу буенча хезмәтләре өчен рәхмәт сүзләре[25][26][27][28].

2017 елда «Вестник тюркского мира» журналы дөнья күрә, аның барлык басмалары тикшеренүче һәм язучы Морат Искәндәр улы Аджиев (Мурад Аджи) эшчәнлегенә багышлана [10][29]. Ул, Мәскәү дәүләт университеты география факультетын тәмамлаган, Себерне үзләштерү мәсьәләләре буенча диссертация яклаган, сайлаган темасына гомер буе тугъры калган. Шуның аркасында галим үз тикшеренүләрен дәвам итә алган. Халыкларның Бөек күченеше концепциясе шуның нәтиҗәсе булды[10].

2019 елда Аджиның «Святой Георгий и гунны» (Изге Георгий һәм Гуннар) дигән соңгы эше басыла. Автор бу китапны гомер буе язган. Аның изге Георгийга багышланган беренче басмалары чирек гасырдан артык гомерен багышлаган тикшеренүләрнең башы булды. Автор фикеренчә, Георгий гамәле Халыкларның Бөек күченеше бәйле вакыйгаларның географик һәм вакытлы координаталарына «туры килде». Нәтиҗәдә, Аджи көтелмәгән нәтиҗәләргә килә. Бу географик нәтиҗәләр. Аның фикеренчә, география, төгәл фән буларак, тарихи вакыйгаларга объектив карарга һәм сәясәттән арынырга мөмкинлек бирә. Тикшерүче аның эше дөньяга карашыбызны үзгәртер, дип өметләнә[30][31][32]. Китап автор вафатыннан соң ук басылып чыккан. Ул кулъязма өстендә соңгы көнгә кадәр эшләгән [31].

2018 елның 7 мартында Мәскәүдә 73 яшендә вафат[33]. Мәскәүдә Дон зиратында җирләнгән[34].

Эшчәнлекне бәяләү үзгәртү

М. Аджины танылган тикшерүче, Халыкларның Бөек күченеше концепциясе авторы, тюрколог итеп характерлап[35][25] [10][36][37][38][39][40], белгечләр галим белеменең универсализмына игътибар итәләр: фәнни эшчәнлегендә ул тарих, география, икътисад, лингвистика, фольклор, этнография, теология һ. б. таяна [35][41]. Аның тарихи тикшеренүләргә комплекслы карашының мөһимлеге ассызыклана: аларда география аерым роль уйный [2]. Белгечләр билгеләп үткәнчә, аның Халыкларның Бөек күченеше концепциясе дөнья тарихына яңа яктан карарга мөмкинлек бирә. Ул дөнья фәнендә яңа сүз[35][41][25][2].

Белгечләр Аджиев исемен аерып күрсәтә: галим Бөек Даланы массакүләм күченү өчен уңайлы булган мегарегион буларак караган, «географик планда ул далалы ландшафтлы зонага караганда күпкә киңрәк булган»[42][43]. Аның Алтайда барлыкка килгән Халыкларның Бөек күчешен өйрәнүе борынгы һәм урта гасырлар локаль цивилизацияләрен формалаштыру проблемасына яңача карарга мөмкинлек бирә[44][45][35][46].

Аның китапларын төрле белгечлек галимнәре үз эшләрендә куллана. Бу – фәнни мәкаләләр [47], югары уку йортлары өчен монографияләр һәм уку әсбаплары [48]. Рәсәй, Казахстан һәм Азәрбайҗандагы кайбер югары уку йортлары Аджиев китапларын тәкъдим ителгән һәм өстәмә әдәбият исемлегенә керттеләр. [49].

Бүгенге көндә төрле илләрдән килгән галимнәр Аджиевның ачышлары нигезендә эшләүне дәвам итә [50]. Аның тикшеренүләре нәтиҗәсендә дөнья тарихы контекстында моңарчы каралмаган Тәңречелек темасына киң даирә галимнәр мөрәҗәгать итте [41][51] [52]. Аджиевның бу мәсьәләдә позициясе кешелек тарихына яңача карарга мәҗбүр итә [14].

Алтайда узган социологик сораштырулар күрсәткәнчә, яшьләр фикеренчә, Аджиев Алтай халыклары тарихына йогынты ясаган фигуралар арасына керә [53]. Белгечләр аның эшләрен этнопедагогик белем бирү проблемаларын хәл итүдә мөһим роль уйный торган әсәрләргә карый [54].

Шул ук вакытта милләтчелек рухында көйләнгән авторларның Аджиев хезмәтен тискәре кабул итүе билгеләп үтелә [55]. Алар омтыла дискредитировать галимне төрле ысуллар [56]. Кайберәүләр, аның эшләре китап укучыга исәпләнгән, ул тарихны начар белә, диләр [57][58][59]. Кайбер авторлар Аджиев эшләрен кабул итми [60] һәм пантюркизм һәм милләтчелек куркынычы турында сөйли [55][2]. Белгечләр билгеләп үткәнчә, Аджиев турындагы тискәре сүзләрнең күбесе бер пунктка тупланган: ул тарихчы түгел [2][61]. Белгечләр әйтүенчә, мондый белдерүләр икътисади һәм тарихи география кебек катлаулы белем өлкәләре белән бәйле фәнни тикшеренүләрнең үзенчәлекләрен аңламауны күрсәтә. Фәннең бу өлкәләрендә Аджиевның профессионализмы бәхәссез [2][40]. Галим үзе әйтүенчә, «тәнкыйтьчеләре» география фәненең тикшеренүләре үзәгендә торуын аңламаганнар [62].

Тискәре фикерләр авторларының [60] берсе дә Аджиев адресына аның белән ачыктан-ачык бәхәскә кермәде [63][16][62]. Алар «чит кешене» кыйнарга теләгәннәр [61] һәм бүтән кешеләрдән ярдәм сораганнар [64].[64].[62].

Аджиев эшчәнлеге турында сөйләгәндә, авторлар аның актив иҗатын искә төшерәләр[27][65], тарихи хакыйкатьне ачыклауга һәм төрле буын укучыларның рухи тәрбиясенә өлеш кертүен ассызыклыйлар [66][39][38][67][68].

Әдҗиевнең фәнни-популяр китаплары милли-мәдәни традицияләр белән танышуга һәм "читкә" милли-мәдәни кодларга ихтирамлы мөнәсәбәткә ярдәм итә [41][2]. Аның концепциясенең яңа раслануы тикшеренүчеләрне аның нәтиҗәләренә җентеклерәк карарга мәҗбүр итә [25].

Төп хезмәтләре үзгәртү

  1. Аджи М. Европа. Тюрки. Великая Степь.— М.: «Мысль», 1998.
  2. Аджи М. Кипчаки. Древняя история тюрков и Великой Степи.— М.: ОАО «Типография „Новости“», 1999.
  3. Аджи М. Азиатская Европа.— М., 2006.
  4. Аджи М. Полынь Половецкого поля.— 3-е изд.— М., 2008.
  5. Аджи М. Без Вечного Синего Неба.— М., 2010.

Китаплары үзгәртү

Чыганаклар үзгәртү

Искәрмәләр үзгәртү

  1. ↑ 1,0 1,1 Автобиография // Официальный сайт М. Аджиева
  2. ↑ 2,00 2,01 2,02 2,03 2,04 2,05 2,06 2,07 2,08 2,09 2,10 2,11 2,12 2,13 Özer Z. B. Kaybolan Milletin Sesi: Murad Adji// Bilim ve İnsan Şahsiyetini İnşa Edenler. Editörler: Zeynep Bağlan Özer, Fatih Yapıcı, Şekip Aktay. – Ankara, Gazikitabevi, 2018
  3. ↑ Неретина С. Новые книги. Мурад Аджиев. Сибирь: XX век // Природа. 1983, № 8.— с. 124
  4. ↑ Аджи М. Без Вечного Синего Неба: Очерки нашей истории.— М.: АСТ, Астрель, 2010. С. 54 [1]
  5. ↑ Некрылов С. А. Рабочая программа «История Сибири». Специальность «история». // Томский государственный университет
  6. ↑ Некрылов С. А., Луков Е. В. Социально-экономическое развитие Сибири в послевоенный период. Учебное пособие. Исторический факультет. – Томск. Изд-во Томского университета, 2012. С. 65
  7. ↑ Воробьев В. В., Суворова Н. Г. История Сибири: Программа курса и указатель литературы. Исторический факультет. // Омский государственный университет.
  8. ↑ Лебедева Н. И. Культура Западной Сибири: Учебная программа // Омский государственный университет
  9. ↑ 9,0 9,1 Огрызко В. Прошлое глазами гуннов — Вестник тюркского мира. 2017, №1. С.77 - 81
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 10,3 Халипаева И. А. [2] — Вестник тюркского мира. 2017, №1. С.8
  11. ↑ Аджиев М. Э. Проблема этнической самоидентификации в общегосударственной структуре населения СССР (на примере кумыков)(үле сылтама) // Международный симпозиум «Право и этнос». Материалы для обсуждения. Москва — Голицыно, октябрь 1991. С. 141 — 149
  12. ↑ Аджи М. Полынь Половецкого поля. — М.: ТОО «ПИК-КОНТЕКСТ», 1994
  13. ↑ Аджи М. Полынь Половецкого поля.— 3-е изд. — М.: АСТ, 2006. [3]
  14. ↑ 14,0 14,1 Аюпов Н. Г. Тенгрианство как открытое мировоззрение — Алматы: КазНПУ имени Абая, 2012. С. 7
  15. ↑ * Özer Z. B. Kaybolan Millet. Murad Adji. Polın’Polovetskogo Polya // Bilge, No 16/Mart, Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 1998. s.61-64
    • Халипаева И. А. [4] — Вестник тюркского мира. 2017, №1. С.8
    • Колодяжный И. Забытая Родина (интервью с Мурадом Аджи) // «Литературная Россия». 17 декабря 2004 (№50)[5](үле сылтама)
    • Федорова Л. Встреча с Мурадом Аджи // «Илин», 2002, №1 [6]
  16. ↑ 16,0 16,1 Миножетдинов Х. К. Духовный манифест свободного человека — Вестник тюркского мира. 2017, №1. С. 44
  17. ↑ Научно-исследовательская лаборатория «Проблемы перевода»
  18. ↑ Adci M. Qıpçaq çölünün yovşanı. / Ruscadan tərcümə: Tofik Hacıyev.– Baky : Gənclik, 1997
  19. ↑ Бакинский славянский университет
  20. ↑ Adji M. Kaybolan Millet. Deşt-i Kıpçak Medeniyeti. Rusçadan Çeviri: Zeynep Bağlan Özer 2018 елның 7 февраль көнендә архивланган. — Ankara: AKM Yayınları, 2001
  21. ↑ Аджи М. Полынь Половецкого поля: Из родословной кумыков, карачаевцев, балкарцев, казаков, казахов, татар, чувашей, якутов, гагаузов, крымских татар, части русских, украинцев и других народов, ведущих свое начало от тюркского (кипчакского) корня и забывших его. –– 2-е изд., доп. и перераб. – М.: Новости, 2000
  22. ↑ Adji M. Kaybolan Millet. Deşt-i Kıpçak Medeniyeti. Rusçadan Çeviri: Zeynep Bağlan Özer — İstanbul: Doğu Kitabevi, 2019.
  23. ↑ Бибилиография
  24. ↑ [ https://tatmsk.tatarstan.ru/rus/index.htm/news/186169.htm 2018 елның 28 август көнендә архивланган. В Москве состоялась встреча с писателем Мурадом Аджи] // Пресс-центр Полномочного представительства Республики Татарстан в Российской Федерации, 10.03.2013
  25. ↑ 25,0 25,1 25,2 25,3 Алиев С. Феномен Мурада Аджи и тюркское самосознание — Вестник тюркского мира. 2017, №1
  26. ↑ Хасавов А. Мурад Аджи: «Равнодушных среди своих читателй не нахожу» 2017 елның 3 февраль көнендә архивланган. // Ёлдаш/ Времена. 15.03.2013
  27. ↑ 27,0 27,1 Немченко Г. Освоение Евразии — Вестник тюркского мира. 2017, №1
  28. ↑ Аги Д.[ https://zvezdapovolzhya.ru/obshestvo/murad-adzhi-24-03-2013.html Мурад Аджи] // Звезда Поволжья, 24.03.2013
  29. ↑ Наши авторы — Вестник тюркского мира. 2017, №1. С. 5, 139
  30. ↑ Как Георгий Победоносец связан с гуннами? // Дилетант. 11.12.2019
  31. ↑ 31,0 31,1 «Святой Георгий и гунны» вызовут споры // Центр Льва Гумилёва, 31 мая 2019
  32. ↑ Курячая М. Будущее принадлежит правде // Литературная Россия, 2019 №24, 28.06.2019
  33. ↑ Төркиләрне өйрәнгән галим Мурад Аджины Мәскәүдә соңгы юлга озаталар. Азатлык Радиосы, 10.03.2017
  34. ↑ Новости // Официальный сайт М. Аджиева
  35. ↑ 35,0 35,1 35,2 35,3 Габиббейли И. Всемирный потоп и новая научная версия о Ноевом ковчеге — Вестник тюркского мира. 2017, №1
  36. ↑ Мурад Аджи 2019 елның 14 февраль көнендә архивланган. // Türkologiya. 2018, №2. С. 135
  37. ↑ "Медведко Л.И." Россия, Запад, ислам: «столкновение цивилизаций»? – М., Кучково поле, 2003. С. 67
  38. ↑ 38,0 38,1 В Анкаре отметили 75-летний юбилей Мурада Аджи //Ёлдаш, 11 декабря 2019
  39. ↑ 39,0 39,1 [ https://yoldash.ru/upload/iblock/744/16-mart-2018-god.pdf 2018 елның 14 апрель көнендә архивланган. Мир скорбит по Мураду Аджи]// Ёлдаш / Времена. Вып. 617, 16.03.2018
  40. ↑ 40,0 40,1 Özer Z. B. Bilim İnsanı Murad Adji // Cборник материалов международной научно-практической конференции «Научные знания: история становления и перcпективы развития». 3 декабря 2919. – Тернополь. 2019. С.184–194
  41. ↑ 41,0 41,1 41,2 41,3 Озер З. Б. К родникам тюркской культуры — Вестник тюркского мира. 2017, №1
  42. ↑ Чибилев А. А. Степная Евразия: региональный обзор природного разнообразия// Москва – Оренбург. 2017. C. 14
  43. ↑ Чибилев А. А., Богданов С. В. Наследие кочевнических империй в ландшафтах степей Северной Евразии(үле сылтама) // Вестник РАН. Т. 79, №9, сентябрь 2009. С. 825
  44. ↑ Аязбекова С. Ш. Культура в евразийском пространстве: теория, практика и современность // Культура в евразийском пространстве: традиции и новации. 2018. №1 (2)
  45. ↑ Аязбекова С. Ш. Социокультурная и психологическая адаптация иммигрантов в условиях трансформации евразийского типа культуры и кризиса мультикультурализма (на примере Германии) 2020 елның 22 февраль көнендә архивланган. // 117-ая Международная научно-практическая конференция «Современные особенности формирования личности и её социальной адаптации в условиях кризиса либеральных ценностей». 8 – 15 февраля 2016 г. – Лондон.
  46. ↑ Бегалинова К., Кокумбаева Б. Филогенетические истоки динамических процессов в культуре казахских степей // Тyркология. 2017. №3 (83)
  47. ↑ . Мәсәлән кара:
  48. ↑ . Мәсәлән кара:
  49. ↑ * Фортунатов В. В. Отечественная история: Учебное пособие для гуманитарных вузов. – СПб.: Питер, 2009. С. 58
  50. ↑ Мурад Аджи 2019 елның 14 февраль көнендә архивланган. // Türkologiya. 2018, №2. С. 136
  51. ↑ Фёдорова Л. В. Третья Международная научно-практическая конференция «Тэнгрианство и эпическое наследие народов Евразии: истоки и современность» // Новые исследования Тувы. 2011, №2 – 3
  52. ↑ Аджиев А. М. Ай ванна най, дэсэм. Фольклор в трудах Мурада Аджи. — Вестник тюркского мира. 2017, №1.
  53. ↑ Ерохина Е. А. Коллективная память в этническом самосознании горноалтайской молодёжи // Социология образования. 2010, № 1
  54. ↑ Мәсәлән кара:
  55. ↑ 55,0 55,1 Сапарова Ю. А. Между Европой и Азией // Вестник Московского государственного университета культуры и искусств. 2014, № 2 (58)
  56. ↑ Меметов А. М. Участие киммерийцев и скифов в этногенезе крымских татар(үле сылтама) // Ученые записки Таврического национального университета им В.И. Вернадского. 2014. Т. 27, №3. С. 3 – 4
  57. ↑ Елисеев Г. А. Выдумки, ложь. Великая Степь // Русское Средневековье.— М.: Восток, 1999
  58. ↑ Бисенбаев А. К. Центральноазиатский феномен фольк-хистори // Другая Центральная Азия.— Алматы: Аркасс, 2003
  59. ↑ Петров В. Б. История о квазиистории // Найдыш В. М., Наука и квазинаучные формы культуры.— М.: МПУ Сигналъ, 1999
  60. ↑ 60,0 60,1 Мәсәлән, кара:
    • Петров А. Перевернутая история. Лженаучные модели прошлого// Новая и новейшая история. 2004, №3
    • Олейников Д. Книга – Полынь 2020 елның 10 август көнендә архивланган.// Володихин Д., Елисеева О., Олейников Д. История России в мелкий горошек. – М.: ЗАО «Мануфактура», ООО «Издательство „Единство“». 1998
    • Гаджиев М. С., Кузнецов В. А., Чеченов И. М. Мифы о «великих предках» // История в зеркале паранауки: Критика современной этноцентристской историографии Северного Кавказа. – М.: Ин-т этнологии и антропологии РАН им. Н. Н. Миклухо-Маклая. 2006
  61. ↑ 61,0 61,1 Перевалов С. М. Восстание дилетантов: российская историография на рубеже веков // Вестник Владикавказского научного центра, 2002. Т. 2. № 4
  62. ↑ 62,0 62,1 62,2 Мурад Аджи о своих сокровищах 2020 елның 6 август көнендә архивланган.//Мир Азербайджана, 2017, октябрь
  63. ↑ Бейненсон И. Талисман слова — Вестник тюркского мира. 2017, №1. С. 75
  64. ↑ 64,0 64,1 Олейников Д. Книга – Полынь 2020 елның 10 август көнендә архивланган. (Глава «Зоологический национализм»)// Володихин Д., Елисеева О., Олейников Д. История России в мелкий горошек. – М.: ЗАО «Мануфактура», ООО «Издательство „Единство“». 1998
  65. ↑ Гусейнов А. А. В «координатах добра» — Вестник тюркского мира. 2017, №1
  66. ↑ Ильхам Алиев принял дагестанского писателя Мурада Аджи // ИА REGNUM, 9.08.2005
  67. ↑ Аспандиярова А. Книга, которая должна была появиться раньше //Казахстанская правда, 17.08.1999
  68. ↑ Тагиров Э. Р. Янтарное руно в тюркском мире. Слово о Мураде Аджи// Литературная Россия, 26.12.19, №48
Бу мәкалә Татар Википедиясенең яхшы мәкаләләр рәтенә керә.
Чыганак — https://tt.wikipedia.org/w/index.php?title=Морат_Аджи&oldid=4118309