Wikipedia

Госманлы төрекчәсе

Госманлы Төрекчәсе яки Госманлыча, Госман империясенең Төрекчә (Госманлы төрек теле: لسان توركى Лисан-е төрки; توركى Төрки; توركجه Төрекчә; لسان عثمانى, Лисан-е госмани), XIII белән XX гасырлар арасында Анатулы һәм Госман империясенең барлык илләрендә кулланылган, гарәп һәм фарсы теле тәэсир ителгән төрки теле.[1] Әлифба буларак, Фарсы һәм төрек теле өчен яраклаштырган, гарәп әлифбасының бер төре кулланылган. Халыкта бу тел чоры өчен кайчагында, ялгыш куллану буларак, Иске төрекчә гыйбарәте дә кулланыла.[2]

Госманлы төрекчәсе
госм. төр. لسان عثمانى
Дәүләт  Госман империясе
 Правительство Великого национального собрания[d]
 Египетский хедиват[d]
 Юго-Западная Кавказская демократическая республика[d]
 Гюмюрджинская республика[d]
 Государство Хатай[d]
Әүвәлгесе староанатолийский турецкий язык[d]
Башлану вакыты 29 июль 1299
Тәмамла(н)у вакыты 29 октябрь 1923
Тел типологиясе SOV[d] һәм агглютинатив тел
Язу Госманлы төрекчә язуы[d] һәм гарәп язуы[d]
Нинди веб-биттә тасвирланган turkic.elegantlexicon.com/lx.php?lx=osm
Викимедиа проектларында тел коды ota
 Госманлы төрекчәсе Викиҗыентыкта

Тарих үзгәртү

Госманлы төрек теленең тарихы 3 дәвергә бүленә.

  • Иске (Борынгы) госманлы төрекчәсе : XVI гасырга кадәр кулланылган. Төрек теленә шактый якын. Аны кайвакыт Иске Анатулы төрекчәсе дә атыйлар.
  • Урта госманлы төрекчәсе яки Классик госманлы төрекчәсе : XVI гасырдан башлап Тәнзыймат реформаларына кадәр кулланылган әдәбият һәм дәүләт теле. Госманлы төрекчәсе дигәндә күбесенчә шул дәвернең теле турында диләр.
  • Яңа госманлы төрекчәсе : 1850 нче еллардан башлан ХХ гасырга кадәр формалашты.

Тел реформасы үзгәртү

Госман империясы Беренче дөнья сугышында җиңелгәч һәм Төркия җөмһүрияте төзелгәчтән соң 1928 нче елның тел реформасы оештырылгач, телдәге күпләп гарәп һәм фарсы теленнән кергән сүзләр алып ташланды һәм урынларына төрекчә яңа сүзләр кушылды[3]. Гарәп әлифбасы урынына Латин әлифбасы кулланыла башланды. Бу реформа Мостафа Кәмал Ататөрк тарафыннан үткәрелде. Бу үзгәрешләрнең төп максаты - әдәби төрек телен сөйләм телгә якынлаштырып, Госман империясы урынына пәйда булган Төркияне милли дәүләт итеп төзү иде.

Алдыгызда төрек телендәге алыштырылган сүзләрнең өч мисал китерелгән. Госманлы төрекчәдәге өч гарәп-фарсы сүзнең хәзерге төрек телендә нинди сүзләр белән алыштырылганы күрсәтелгән:

Татарча Госманлыча Хәзерге төрекчә
кирәкле واجب vâcib gerekli
читенлек مشکل müşkül güçlük, zorluk
шәһәр شهر şehir kent/şehir

Әлифба үзгәртү

Аерым Ахры Урта Башы Исеме ALA-LC хәреф транслитерациясе Төрек латин әлифбасы
ﺍ ﺎ — әлиф a, â a, e, â
ﺀ — һәмзә ˀ ', a, e, i, u, ü
ﺏ ﺐ ﺒ ﺑ бә b, p b
ﭖ ﭗ ﭙ ﭘ пә p p
ﺕ ﺖ ﺘ ﺗ тә t t
ﺙ ﺚ ﺜ ﺛ сә s s
ﺝ ﺞ ﺠ ﺟ җим c, ç c
ﭺ ﭻ ﭽ ﭼ чим ç ç
ﺡ ﺢ ﺤ ﺣ хә ḥ h
ﺥ ﺦ ﺨ ﺧ хы ẖ, x h
ﺩ ﺪ — дал d d
ﺫ ﺬ — зәл z z
ﺭ ﺮ — рә r r
ﺯ ﺰ — зә z z
ﮊ ﮋ — жә j j
ﺱ ﺲ ﺴ ﺳ син s s
ﺵ ﺶ ﺸ ﺷ шин ş ş
ﺹ ﺺ ﺼ ﺻ сад ṣ s
ﺽ ﺾ ﻀ ﺿ дад ż, ḍ d, z
ﻁ ﻂ ﻄ ﻃ ты ṭ t
ﻅ ﻆ ﻈ ﻇ зы ẓ z
ﻉ ﻊ ﻌ ﻋ гайын ʿ ', h
ﻍ ﻎ ﻐ ﻏ гайын ġ g, ğ
ﻑ ﻒ ﻔ ﻓ фә f f
ﻕ ﻖ ﻘ ﻗ каф ḳ, q k
ﻙ ﻚ ﻜ ﻛ кәф k, g, ñ k, g, ğ, n
ﮒ ﮓ ﮕ ﮔ гәф¹ g g, ğ
ﯓ ﯔ ﯖ ﯕ ңәф, сагыр кәф ñ n
ﻝ ﻞ ﻠ ﻟ лям l l
ﻡ ﻢ ﻤ ﻣ мим m m
ﻥ ﻦ ﻨ ﻧ нун n n
ﻭ ﻮ — вау v, w, o, ô, ö, u, û, ü v, o, ö, u, ü, û
ﻩ ﻪ ﻬ ﻫ һә h, e, a h, e, a
ﻻ ﻼ — лям әлиф lâ la
ﻯ ﻰ ﻴ ﻳ йә y, ı, i, î y, ı, i, î

Язу үзгәртү

Саннар үзгәртү

1
بر (бер)
2
ايكي (ике)
3
اوچ (өч)
4
درت (дүрт)
5
بش (биш)
6
التي (алты)
7
يدي (җиде)
8
سكز (сигез)
9
طقوز яки دوقوز (тугыз)
10
اون (ун)

Библиография үзгәртү

  1. ↑ Osmanlı Türkçesi 2013 елның 12 декабрь көнендә архивланган. TDK Büyük Türkçe Sözlük
  2. ↑ https://archive.org/stream/ottomanturkishco00hago#page/34/mode/2up/search/numerals
  3. ↑ Prof.Dr. Muharrem Ergin, Osmanlı Türkçesi, archived from the original on 2008-12-19, retrieved 2018-12-20 

Тулы текстлы Госманлы төрекчәсе укыту сылтамалыры үзгәртү

Өстәмә сылтамалар үзгәртү

  • Osmanlı Türkçesi Öğrenminde Bazı Eserler 2017 елның 20 апрель көнендә архивланган.
  • AKAR, Ali, (2005) Türk Dili Tarihi, Dönem-Eser-Bibliyografya, Ötüken Yayınları, Yayın Nu: 597, ISBN 975-437-517-8. İstanbul, 2005.
  • ATALAY, Besim (Haz.), (Bergamalı Kadri) (1946), Müyessiretü’l-Ulûm, İbrahim Horoz Basımevi, İstanbul.
  • BAŞAR, Fahamettin-Mahmut AK(2004), Osmanlı Türkçesi: Gramer, Tarihi Metinler, Belgeler, Dünya Aktüel, 600 s.
  • COŞKUN, Menderes (2008), Uygulamalı Osmanlı Türkçesi Ders Kitabı, Birleşik Dağıtım Kitabevi, 325 s.
  • DEVELİ, Hayati (2008), Osmanlı Türkçesi Kılavuzu 1, Kesit Yayınları, 440 s.
  • DEVELİ, Hayati (2008), Osmanlı Türkçesi Kılavuzu 2, Kesit Yayınları, 440 s.
  • ERGİN, Muharrem (2001), Osmanlı Türkçesi Dersleri, Boğaziçi Yayınları, 356 s.
  • ERDEM, Yusuf Hakan (2008), Tarih-Lenk-Kusursuz Yazarlar, Kâğıttan Metinler, Doğan Kitap, 360 s.
  • GÖKBİLGİN, Tayyip, Osmanlı Paleografya ve Diplomatik İlmi, Enderun Kitabevi, 139 s.
  • GÜNDAY, Dündar, Arşiv Belgelerinde Siyakat Yazısı Özellikleri ve Divan Rakamları, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 262 s.
  • KÜLEKÇİ, Numan (2009), Osmanlı Türkçesi, Sahhaflar Kitap Sarayı, 596 s.
  • KÜTÜKOĞLU, Mübahat S. Osmanlı Belgelerinin Dili, Kubbealtı Neşriyat, 605 s.
  • ÖZKAN, Mustafa vd. (2003), Çözümlemeli Osmanlı Türkçesi Metinleri, Çağrı Yayınları, 568 s.
  • ÖZKAN, Mustafa-TÖREN, Hatice (2008), Osmanlı Türkçesi I, 3F Yayınevi, İstanbul, 204+256 s.
  • ÖZKAN, Mustafa (2000), Türk Dilinin Gelişme Alanları ve Eski Anadolu Türkçesi, Filiz Kitabevi, (ilk baskı 1995), 751 s.
  • ÖZTÜRK, Said (1996), Osmanlı Arşiv Belgelerinde Siyakat Yazısı ve Tarihi Gelişimi, OSAV, 487 s.
  • TİMURTAŞ, Faruk K. (1987), Osmanlı Türkçesi Giriş I (Eski Yazı—Gramer—Aruz—Metinler), Umur Reklamcılık ve Matbaacılık, İstanbul, 9. Baskı, XVI+232+176 s.
  • TİMURTAŞ, Faruk K., Osmanlı Türkçesi Grameri III (Eski Yazı ve İmlâ—Arapça—Farsça—Eski Anadolu Türkçesi), Umur Reklamcılık ve Matbaacılık, İstanbul, 3. Baskı, XV+469 s.
  • TİMURTAŞ, Faruk K. (1983), Osmanlı Türkçesi Grameri III , (5. Baskı), Umur Reklâmcılık, İstanbul
  • TİMURTAŞ, Faruk Kadri (1994), Eski Türkiye Türkçesi XV. Yüzyıl (Gramer-Metin-Sözlük), Enderun Kitabevi, İstanbul.
  • TULUM, Mertol (2000), Tarihî Metin Çalışmalarında Usul (Menâkıb'ul-Kudsiyye Üzerinde Bir Deneme), Deniz Kitabevi, İstanbul.

Тышкы сылтамалар үзгәртү

Чыганак — https://tt.wikipedia.org/w/index.php?title=Госманлы_төрекчәсе&oldid=4085223