Böyek Bolğar ile: юрамалар арасында аерма

Контент бетерелгән Контент өстәлгән
Kitap (бәхәс | кертем)
Төзәтмә аңлатмасы юк
Kitap (бәхәс | кертем)
Төзәтмә аңлатмасы юк
Юл номеры - 3:
[[Файл:Idel Bolgar.jpg|right|300px|thumb|Bolğarlar, VI- XIII g.]]
[[Файл:Monogram of Kubrat.svg|right|300px|thumb|Qubrat xan bilgese]]
[[Файл:Bolgar tamgase.jpg|300px|мини|уңда|БолгарларBolğarlar илтамгасыiltamğası, ЯңарышYañarış билгесеbilgese]]
'''Böyek Bolğar ile''' — (viz. Παλαιά Μεγάλη Βουλγαρία; bolg. Велика България) — [[hunnar]] däwläte tarqalğannan soñ Könçığış [[Awrupa]]da barlıqqa kilgän bolğarlar qäbiläläreneñ berläşmäse, [[bolğarlar]]nıñ tarixi däwläte, başqalası Fanagoriädä[[Fanagoriä]]dä urnaşqan bulğan. Böyek Bolğar ilendä şulay uq başqa xalıqlar da yäşägän (fin-uğır telle xalıqlar h.b.).
 
Böyek Bolğar ile [[512]] yılda tözelep, [[679]] yılda [[xäzärlär]] basımı astında tarqala.
==Nigez salu==
VI ğasırnıñ 80 nçe yıllarında Azov[[Azaq diñgeze|Azaq]] buyı bolğarların häm alarğa qärdäş başqa qäbilälärne Törki qaxanlığı üzenä buysındırğan. Läkin bu könçığış törkilärenä qarşı köräştä bolğarlar, bergä oyışıp, qäbilälärneñ zur häm qüätle berlegen tözi alğannar. Bu berlek tarixta Böyek Bolğar digän isem belän
mäğlüm. Bolğarlarnı berençe bulıp berläştergän keşe [[Dulo]] ıruınnan çıqqan kenäz [[Orğana]] ikänlege bilgele (üz waqıtında hunnarnıñ başlığı, dähşätle [[Attila]] da şuşı ıruğa qarağan).
 
==Däwlät urnaştıruı==
Böyek Bolğar ile AzovAzaq buyı, Donnıñ tübänge ağımındağı häm Taman yarımutrawındağı cirlärne biläp torğan. Başqalası Tamandağı elekke grek şähär-portı Fanağuris ([[Fanagoria|Fanağöriä]]) bulğan. Tamatarxa da zur şähärlärdän sanalğan, soñraq rus çığanaqlarında ul Tmutaraqan' iseme belän mäğlüm.
 
==Xalıq==
Däwlätneñ xalqı yarım küçmä tormışta yäşägän. Don buylarında küçmälärneñ cäyläwläre tezelep kitkän bulğan. Qayberläre yılğa buylap ber, ber yarım çaqrımnarğaça suzılğan. Läkin keşelärneñ küpçelege daimi awıllarda häm cir öyemnäre belän äyländerep alınğan nığıtmalı şähärlärdä yäşägän. Alarnıñ qayberläre taş stenaları 7 metrğa qädär qalınlıqqa citä torğan çın kirmän räweşendä bulğan. Tirmälärdä dä, öylärdä dä yäşägännär. Tik tirmälär küçenep yörü öçen genä tügel, ä awıllarda, xätta şähärlärdä utraq kön itü öçen dä caylaştırılğannar. Bu urta ğasırlardağı böten küçmälär dönyası öçen xas bulğan.
Älege awıllar häm toraqlar, matdi kul'turanıñ başqa tör qaldıqları belän bergä, Saltı-Mayaq arxeologik kul'turasın täşkil itälär. Älege kul'turanıñ iseme ike borınğı istälek: Ukrainanıñ[[Ukraina]]nıñ Xar'kov[[Xarkov]] ölkäsendäge Saltovo (Saltı) qäberlege häm Woronej ölkäseneñ Mayaq şähärlege atamalarınnan yasalğan. Gärçä Saltı-Mayaq Xäzär qaxanlığınıñ däwlät kul'turası sanalsa da, asılda anı borınğı bolğarlar häm alannar tözegän, şuña kürä ul ber ük däräcädä Böyek Bolğar kul'turası dip tä sanala. Älege kul'turağa, awıl häm yort qaldıqlarınnan tış, küp sanlı qäberleklär, törle-törle xezmät häm suğış qoralları, könküreş äyberläre, balçıq häm pıyala sawıt-saba, bala uyınçıqları h. b. kerä. Alar barısı da yarıysı uq bay, aldınğı mädäniät, nıq üskän iqtisad, xärbi eşlärneñ yuğarı däräcädä buluı turında söyli.
 
==Yazuı==
[[Файл:Kokturk Tengri.gif|right|300px|thumb|"Täñrä" run belän yazılğan]]
Borınğı bolğarlar run yazuın da üzläştergännär. Ul monda Xäzär ile aşa Törki qaxanlığınnan kilep citkän. Siräk-miräk bulsa da, täñkä aqçalar da tabılğalıy. Alar başlıça VIII—X ğasır başında suğılğan ğäräp dirhämnäre häm öleşçä [[Vizantiä]] aqçaları. Saltı-Mayaq kul'turası VIII—IX ğasırlarnı eçenä ala.
 
Bez qısqaça tanıştırğan kul'tura urta ğasırlar başındağı Yevraziä törkiläreneñ iñ zur arxeologik kul'turalarınnan berse bulıp isäplänä. Soñraq ul İdel bolğarları mädäniäte nigez taşlarınıñ bersenä äwerelgän.
 
==[[Qubrat xan]]==
[[632]] yılda Böyek Bolğar däwläteneñ xanı bulıp Orğananıñ ber tuğanınıñ ulı [[Qubrat]] täxetkä utırğan. Qayber çığanaqlarda, mäsälän, [[Vizantiä]] tarixçısı İoann Nikuisskiy xronikasında [[Qubrat]] çuqındırılğan häm Vizantiädä imperator İrakliy sarayında tärbiä alğan dip birelgän.
 
Läkin qayber tarixçılar bu xäbärgä şik belderälär häm Qubrat tügel, ä anıñ ağası Orğana Konstantinopol'dä yäşägän häm çuqındırılğan dip raslıylar. Qubrat isä mäcüsi bulıp qalğan, ul waqıtlardağı barlıq törkilär kebek ük [[Täñre]]gä tabınğan («täñrelek» — ber allalıqnıñ başlanğıç forması ul), citmäsä törki süze belän «xan» dip atalğan häm iseme dä törkiçä bulğan. Osta säyäsätçe häm talantlı ğäskär başlığı bulğan Qubrat üzäkläşterelgän däwlät tözi alğan, häm şul çor çığanaqlarında bu däwlät xaqlı räweştä «Böyek» dip zurlap yörtelgän.