Tatar xalqı: юрамалар арасында аерма

'''Tatar xalqı''' ul [[Törki xalıqlar|Törki xalıq]], [[Tatarstan]]nıñ töp xalqı. Tatar xalqınıñ küpçelege [[İdel-Ural]]da yäşi. Şaqtıy öleşe [[Räsäy]]dä yäşi: İdel-Ural da (kübräk [[Mäskäw]]dä häm [[Seber]]dä). [[Çirmeş]]lär Tatar xalqın «Suas» dip atıylar.

** [[Mişär]]lär Tatarları

** [[Tiptär]]lär Tatarları

Ş.u. [[Polşa-LitvaFinlandiä Tatarları]] törkeme dä bar. [[İdel-Ural]] töbäge törkeme - iñ zurısı, anda 4 mln.nan artıq Tatar isäplänä. [[Tatar tele]]ndä söyläşälär. 13-15. yözlärdä ğomumi Tatar ataması b-nbelän yörüçe qayber [[Törki xalıqlar]] ([[Qırım Tatarları]], Nuğaylar w.b.) [[18. yöz]]neñ 2. yartısı — [[19. yöz]] axırlarında üzläre möstäqil milli törkem bulıp oyışalar.

Tatarlarnıñ küpçelege [[möselman]]-[[sönni]]lär. Tatar milläteneñ [[köçläp çuqındıru|köçläp çuqındırılğan]] öleşläre dä bar: [[Keräşen Tatarları]], [[Nağaybäk]]lär. [[Möselman]] Tatarlarnıñ xäzerge din üzäkläre: Qazan, Mäskäw, [[Ufa]], [[Irımbur]], [[Sarıtaw]], [[Xacitarxan]], [[Tömän]] w.b. [[şähär]]lärdäge [[möftiyätmöftiät]]lär. Ş.u. [[Polşa-Litva Tatarları]]nıñ üz [[din]]i oyışmaları bar.

== Millätneñ kälepkilep çığışı ==

Tatarnıñ kilep çığışı mäsäläsendämäs'äläsendä fändä 3 töp konsepsiä bar.

Anıñ buyınça Tatarnıñ kilep çığışınıñ töp nigeze - Bolğarlar häm Törkiläşkän cirle [[Fin-Uğır]] xalqı. ä.Wälidi, X.Ğäbäşi, M.Zäki, F.Urmançı h.b. ğälimnär Bolğarlar kilep çığışında [[Awraziä]]neñ iñ borınğı çordan mäğlüm küçmä [[Skif]], [[Sarmat]], [[Alan]]-asam h.b.nıñ da qatnaşı bar dip isäplilär. Bolğar-Tatar qaraşı tarafdarları Tatarnıñ milli mädäniätmädäniäte wä ğöref-ğädät nigezläre [[İdel]] buyı Bolğar däwläte däwerendä şäkellängän häm [[Altın Urda]], soñraq [[Qazan xanlığı]] däwerlärendä ällä ni zur üzgäreşlär kiçermägän dip sanıylar. [[Altın Urda]] çorında [[Bolğar xalqı]] berniçä milli-mädäni törkemgä bülenä. [[Qazan xanlığı]] däwerendä [[Bolğar]]larnıñ [[MoğolMongol]]larğa qädär bulğan ğöref-ğädät, yäşäw räweşläre yañadan torğızıla häm alğa taba üzençälekle üseşe däwam itterelä. Xätta xalıqnıñ "Bolğar" räweşendäge üzataması da [[1920]]. yıllarğa qädär saqlana dip uylanıla. Tatarnıñ kilep çığışına qarağan bu konsepsiä [[20. yöz]] başlarında R.F.Fäxretdin, G.N.äxmär, N.N.Firsov, [[M.G.Xudyakov]] w.b. ğälimnärneñ xezmätlärendä dä çağılış taba. VKP(b) ÜKneñ [[1944]] yılğı [[9 avgust]] qararınnan ("Tatarstan partiä oyışmasında massa-politik wä ideologiä eşeneñ torışı wä anı yaxşırtu çaraları turında") wä SSSR FAneñ [[Qazan Tatarları]] millät çığışın açıqlawğa bağışlanğan fänni sessiäsennän ([[1946]]) soñ älege konsepsiä räsmi bularaq qabul itelä, X.G.Ğimädi, A.P.Smirnov, N.F.Kalinin, L.C.Cäläy, H.V.Yosıpov, A.X.Xalikov, M.Z.Zäki w.b. ğälimnärneñ xezmätläre şuşı konsepsiägä nigezlänä.

=== Tatar-MoğolMongol konsepsiäse ===

Könçığış [[Awrupa]]ğa Tatar-MoğolMongol qabiläläreqäbiläläre b-n bergä küçep kilgännär, cirle qıpçaqlar b-n quşılıp wä [[Altın Urda]] däwerendä [[İslam]] dinen qabul itep, Tatar mädäniäten wä däwlätçelegen barlıqqa kitergännär digän qaraşqa nigezlänä. Bu konsepsiäneñ töp asılı qayber [[Urıs]], Başqort, Çuaş ğälimnäre: N.A.Mäcitev, V.F.Kaxovskiy, V.D.Dmitriyev, N.İ.Yegorov, M.R.Fedotov w.b. xezmätlärendä çağılış taba.

Bu konsepsiä Tatar xalqınıñ kilep çığışında [[İdel buyı]] Bolğarı xalqı b-n bergä [[Qıpçaq]], kimäk däwläti berläşmälärenä kergän xalıqlar qatnaşuına da zur urın birä. Bu qaraşta toruçılar fikerençä, Tatar xalqınıñ töp üzençälege wä yäşäyeş ölgeläre - xalıqnıñ tarixında wä tormışında gäwdälängän üzañı üseşendä, ğasırlar buyı däwam itkän dini yolalarında, däwlätçelektä, yazma mädäniät wä mäğrifät ğädätlärendä çağıla. Tatar xalqı milli tarixınıñ töp üseş däwere [[Altın Urda]] çorına turı kilä; şul çorda cirle [[Bolğar]] wä [[Qıpçaq]]lar [[MoğolMongol]]lar b-n kilgän işle [[Törki-Tatar]] qabilälärenäqäbilälärenä quşıla, yaña däwlätçelek wä mädäniät ğädätläre, [[Törki]] nigezdä urtaq ädäbi tel barlıqqa kilä. [[Altın Urda]]nıñ möselmanlaşqan aqsöyäk qatlawı arasında yaña tarixi ğädätlär wä mäğlüm milli üzañ oyışa. Şuşı yaña milli üzañ oyışu barışında, [[13. yöz]]neñ urtalarında, [[MoğolMongol]]lar yawına qädärge cirle qäbilä atamaları yuqqa çığa wä [[Törki-Moğol]] ıruğ-qäbilä atamaları östenlek ala başlıy ([[Nayman]], [[Qoñğırat]], [[Kiräit]], [[Tabın]], [[Qatay]], [[Manğıt]], [[Oğlan]], [[Cälair]], [[Uyşın]] [[w.b.]]). [[Altın Urda]] çorında yaña mädäni-tarixi üseş-räweşläneşe üzägendä törle xalıqlar mädäniäten, ş.i. Çıñğızıylar ğädäte b-n [[İslam]] dine yolaların berläştergän ayırım ber imperiäçel törkem - yuğarı däräcäle türä, ruxani wä xärbilär qatlawı oyışa. Törle qabilä wäkilläre buluğa qaramastan, alar üzlären ayırım etnoslardan östen quyalar wä [[14. yöz]] tirälärendä şunda bulğan mädäniätlär cirlegendä tudırılğan yaña milli-mädäni cämğiätkä nigez salalar. Şul räweşle milli-säyäsi Tatar berdämlege barlıqqa kilä. [[Altın Urda]] däwerendä ber ük waqıtta [[Uğız]] wä [[Qıpçaq]] telläre nigezendä ayırım qabilä söylämnärennän östen bulğan ädäbi tel nigeze barlıqqa kilä, [[İdel Törki]]. [[Altın Urda]] tarqalğaç ([[15. yöz]]) oyışqan Tatar däwlätlärendä ([[Olı Urda]], [[Qazan xanlığı]], [[Xacitarxan xanlığı]], [[Qasıym xanlığı]], [[Seber xanlığı]], [[Nuğay Urdası]] w.b.) [[Xacitarxan]], [[Qazan]], [[Qırım]], [[Qasıym]], [[Seber]] Tatarları dip atalğan yaña cirle millät törkemnäre barlıqqa kilä. [[İdel]], [[Ural]], [[Seber]] töbäkläre [[Urıs]] däwläte tarafınnan yawlap alınğannan soñ ([[16. yöz]]neñ 2. yartısı), Tatarnıñ törle milli-cirle törkemnäre arasında küçeş wä üzara aralaşu, mädäni yaqınayu xäräkäte köçäyä; [[Qazan]], [[Seber]], [[Xacitarxan]] Tatarlarınıñ telläre wä mädäniätläre yaqınlığı arta bara. Şunıñ näticäsendä ayırım milli törkemnärne berläştergän din cirlegendä ğomumiläşterelgän "[[Möselman]]" ataması yışraq qullanıla başlıy. [[19. yöz]]neñ 2. yartısında, burjuaz sosial-iqtisadi mönäsäbätlär köçäygän çorda, ayırım milli mädäniätlär, bigräk tä [[İdel-Ural]] töbägendäge Tatar mädäniäte yuğarıraq basqıçqa kütärelä. Tatar xalqınıñ tarixi-mädäni berdämlege mäs'äläse wä ütkäne b-n qızıqsınu arta, tarixi ğädäte barlaw yañartıla ([[Ş. Märcäni]], [[H. Atlasıy]], [[Ğ. İsxaqıy]] w.b.). Bu çorda [[Qazan]] Tatarnıñ yuğarı üseşkä ireşkän mädäniät, ädäbi tel, uqu-uqıtu, kitap bastıru wä waqıtlı matbuğat qazanışları [[Rusiä]]dä yäşäwçe baytaq [[Törki xalıqlar]] öçen ürnäk bula, başqa Tatar milli törkemnäreneñ milli üzañı üsüenä kiterä, alarda berdäm Tatar xalqı bulu xise köçäyä. [[1926]]. yılda xalıq sanın isäpkä alu waqıtında SSSRda yäşäwçe Tatarnıñ 88% üzen şul isem b-n atağan. [[İdel-Ural]] töbägendäge Tatarnıñ ber öleşe üzlären [[Mişär]], [[Keräşen]], [[Tiptär]], [[Xacitarxan]] yaqlarında [[Nuğay]], [[Qarağaş]], [[Seber]]dägeläre [[Boxarıy]] w.b. dip yazdırğan. Tatarnıñ kilep çığışında Törki-Tatar konsepsiäsen yaqlawçı ğälimnär: G.S. Ğöbäydulla, [[äqdäs Niğmät Qurat|ä.N.Qurat]], N.A.Basqaq, Ş.F.Möxämmädyar, R.G.Quzi, M.G.Ğosman, R.G.Fäxretdin, ä.G.Möxämmädi, [[Nadir Däwlät|N.Däwlät]], D.M.İsxaq, [[Uli Şamiloğlu|U .Şamilulı]] w.b.